كێشهی لاوان و ڕۆڵی سه‌ركرده‌كان- 1
كێشهی لاوان و ڕۆڵی سه‌ركرده‌كان
به‌شی يه‌كه‌م: مافی لاوان و ديده جياوازه‌كان
دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌ددين
هاوڵاتی 10/6/2009
ئيمڕۆ له نێو خه‌ڵك و له مينبه‌ره سياسی و ئيعلاميه‌كانی هه‌رێمدا مه‌سه‌له‌ی ماف و پێگه‌ی لاوان بووهته بابه‌تێكی گه‌رم و سه‌رسوڕێنه‌ر. له‌وه ده‌چێ كه هه‌موو لايه‌ك كۆك بن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه كێشه‌يه‌ك هه‌يه به‌ناوی "كێشهی لاوان"، وه پێويستی به چاره‌سه‌ركردن هه‌يه. به‌ڵام لايه‌نه‌كان له سه‌ر بۆچوون و هۆكاره بنه‌ڕه‌تيه‌كانی كێشه‌كان و شێوازی چاره‌سه‌ركردنيان كۆك نين. دياره كێشه‌كانی لاوان زۆر و هه‌مه‌جۆرن، و ئه‌وانه‌ی كه ئيمڕۆ زياتر باسيان لێوه ده‌كرێ بريتين له مه‌سه‌له‌ی بێكاری، هه‌ژاری، نه‌خوێنده‌واری، كه‌مزانستی، كه‌مبه‌شداری، بێزاری، كۆڵدان، ياخی بوون، ياساشكاندن، كۆچكردن و زۆری تر. به‌ڵام له ڕاستيدا، زۆربه‌ی ئه‌وانه كێشهی بنه‌ڕه‌تی نين به‌ڵكو ديارده و ده‌رنجامن. وه به‌بێ دياريكردنی كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كان، ديدو ڕوانگه‌‌كانيش به ڕووكه‌شيانه ده‌مێننه‌وه و ڕێخۆشكه‌رن نابن بۆ دۆزينه‌وه‌ی ڕێگه چاره‌كان. لێكۆڵينه‌وه‌ی ئه‌و وتاره سێ ئالقه‌ييه هه‌وڵێكه بۆ ده‌ستنيشانكردنی كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كان و دۆزينه‌وه‌ی ڕێگاچاره‌كان، وه ئامانجيش ئه‌وه‌يه كێشه و چاره پێشنياز كراوه‌كان ببنه هه‌وێنی ديالۆگ و بيركردنه‌وه‌ی زياتر له نێو لاوان و پسپۆڕان و سياسه‌تمه‌دارن.
دوو ديدی نێگه‌تيڤ و لێك دوور
ديارده‌يه‌كی به‌ديكراو له هه‌رێمدا ئه‌وه‌يه كه زۆران له سه‌ردار و سياسه‌تمه‌داران به شێوازی گشتاندن و به‌بێ لێكۆڵينه‌وه لاوانی ئيمڕۆ تاوانبار ده‌كه‌ن به‌وه‌ی كه‌وا بێ پێگه‌ن، نامه‌سئولن، كه‌مهيممه‌تن، كه‌مته‌رخه‌من، خه‌مساردن، ته‌مبه‌ڵن و ده‌يانه‌وێ فرسه‌ت و هۆكاره‌كانی سه‌ركه‌وتن به ئاماده‌كراوی بكرێته لوقمه و بخرێته به‌رده‌ميان. دياره كه ئه‌و جۆره وه‌سفه گشتيانه بابه‌تیانه و سوودبه‌خش نين و نه‌خۆشيه بنه‌ڕه‌تيه‌كان ده‌ستنيشان ناكه‌ن و ڕێگه‌ش بۆ چاره‌سه‌ركردن خۆش ناكه‌ن. ئه‌وانه حيساب بۆ ڕۆڵی زۆران له لاوانی پێشه‌نگ و داهێنه‌ر و خه‌باتكه‌ر ناكه‌ن كه به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وجۆره وه‌سفانه ڕۆڵی به‌رچاويان له دروستكردنی وڵات و پێشخستنی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی ديوه.
له به‌رامبه‌ردا، به‌شێكی زۆری لاوانيش به‌هه‌مان ئامڕازی ڕه‌شبينی ده‌ڕواننه ژيان و ژينگه و كۆمه‌ڵگای كورده‌واری، و به هه‌مان شێوازی گشتاندن زۆربه‌ی سه‌ركرده و ده‌سه‌ڵاتداره‌كان به گه‌نده‌ڵ و بيرته‌سك و به‌رژه‌وه‌ندیپه‌رست و بێبه‌رنامه تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن. به‌شێكی لاوان خۆیان به لاواز ده‌بينن، وه جياوازيه‌كی ئه‌وتۆ له‌نێوان هه‌وڵدان و هه‌وڵنه‌دان نابينن، وه‌يان تاڕاده‌ی كۆڵدان ڕه‌شبينن و ئومێدیان به دواڕۆژی خۆیان و وڵاته‌كه‌یان نه‌ماوه و هه‌ستی نيشتمانپه‌روه‌رێتیان تێدا كزبووه، بۆيه‌ش ئاماده نين به‌شداری له پڕۆسه‌ی وڵاتسازی و پێشخستنی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی بكه‌ن. ههشيانه ڕقی هه‌ڵساوه و چاوه‌ڕێی فرسه‌ته تاكو سه‌ر به‌ره‌و هه‌نده‌ران هه‌ڵگرێ، وه‌يان ڕاديكاڵه و چاوه‌ڕێی شۆڕشه له دژی سه‌ركرده‌كان و ته‌واوی سيسته‌می وڵات. ديسانه‌وه ئه‌وجۆره ڕوانگه و كاردانه‌وانه خزمه‌تی دۆزی هاوبه‌شی لاوان و نيشتيمانه‌كه ناكات.
بێ گومان ئه‌و جۆره ديده نێگه‌تيڤ و لێك جياوازانه ڕه‌نگيان له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی سياسی و بازاڕی كار و بگره له كاری حكومه‌ت و ڕێكخراوه مه‌ده‌نيه‌‌كاندا داوه‌ته‌وه، به جۆرێك كه هيچ كام دوو ڕێكخراوێك يان دوو ده‌زگايه‌ك و ته‌‌نانه‌ت دوو وه‌زاره‌تێكيش له‌سه‌ر كێشه‌و چار‌ه‌سه‌ره‌كاندا هه‌ماهه‌نگ نين و هاوكاری يه‌كتریان به پێی پێويست نه‌كردوه. بۆ نموونه، وه‌زاره‌تی وه‌رزش و لاوان ڕاپۆرتێكی به ناوی (نه‌خشه‌ڕێی لاوان) داڕژتوه و تێدا ئاماژه به پێويستی هاوكاری و هاوده‌نگی هه‌ندێ وه‌زاره‌ت و ڕێكخراوی تره‌وه كراوه، به‌ڵام له‌وه‌ناچێ هيچ جۆره هاوده‌نگيه‌ك وه‌يان به‌رنامه‌ی هاوبه‌ش و كاری هه‌ره‌وه‌زی به‌دوادا هاتبێ.
سه‌ره‌تایه‌ك بۆ لێكۆڵينه‌وه: پێناسه‌ی لاوان و كێشه‌كانيان
له هه‌رێمدا باس له لاوان به‌جۆرێك ده‌كرێ وه‌ك ئه‌وه‌ی كه توێژێكی هاوته‌مه‌نی دياريكراو و خاوه‌نی خاسيه‌ت و شوناسنامه‌‌‌ی هاوبه‌ش بن. به‌ڵام له ڕاستيدا پێناسه‌كردن و جيا كردنه‌وه‌ی لاوان له‌سه‌ر بنه‌مای ته‌مه‌ن له باقی كۆمه‌ڵگاكه كارێكی ئاسان نيه، چونكه لاوێتی به به‌راوردكردنی ته‌مه‌ن ده‌بێته مه‌سه‌له‌يه‌كی ڕێژه‌يی. وه كێشهی هه‌موو هاوته‌مه‌نه‌كانيش وه‌ك يه‌ك نيه، به‌ڵكو به‌رژه‌وه‌ندی تايبه‌ت ئه‌وانيش وه‌ك به‌ته‌مه‌نه‌كان له‌يه‌كتر جيا ده‌كاته‌وه. لاوان له هه‌ناوی خێزان و خێل و توێژی كۆمه‌ڵگا جيا جياكانه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێن، و به‌شێواز و ڕوانگه‌ی جياوازه‌وه سه‌يری ده‌وروبه‌ر ده‌كه‌ن. بۆ نموونه، هه‌يانه به حوكمی په‌يوه‌نديه‌كانی خۆی و خێزانيه‌وه بووهته به‌شێك له ده‌سه‌ڵات، وه‌يان ده‌وڵه‌مه‌نده و له بارودۆخی ئێستادا سوودمه‌نده و ئاينده‌شی مسۆگه‌ره. ههشيانه هه‌ژاره و بێكاره و له‌وانه‌يه ژياندنی خێزانێكی گه‌وره‌شی له ئه‌ستۆدا بێ.
جا بۆ مه‌به‌ستی لێكۆڵينه‌وه له كێشه‌كانيان، پێناسه‌ی "لاوان" له‌و وتاره‌دا ئه‌و مرۆڤه تازه پێگه‌يشتوانه ده‌گرێته‌وه كه هێشتا له قۆناخی په‌روه‌رده و فێركردن و ڕاهێناندا ماون و خه‌ريكه پێ ده‌نێنه قۆناخی سه‌ربه‌خۆيی كه‌سێتی و تايبه‌تمه‌ندێتی پيشه‌يی و پێكهێنانی خێزانێكی نوێ. ئه‌وانه‌ی كه له سه‌ره‌تای كاروانی ژياندان و خه‌ريكی فێربوونی هونه‌ری پيشه و داهێنان و پێشڕه‌ویكردن ده‌بن و له ئاينده‌يه‌كی نزيكدا ده‌بنه بڕبڕه‌ی پشتی كۆمه‌ڵگا و گرێی تۆڕی به‌رهه‌مهێنان و ئيداره‌ی وڵات. له‌و قۆناخه‌دايه كه شان به‌شانی مسۆگه‌ركردنی ژيانێكی ئاسووده، لاو حه‌زده‌كات زه‌وق و توانا فيكری و هونه‌ری و وه‌رزشيه‌كانی بكاته ئامڕازێك بۆ ئه‌وه‌ی له‌زه‌ت له ژيان و ژينگه ببينێ و به‌شداری له پێشخستنی فه‌رهه‌نگ و كه‌ڵتوری كۆمه‌ڵگاكه‌ی بكات. ئيتر به‌و پێناسه‌يه ئه‌و قۆناخه نزيكه‌ی هه‌موو هه‌رزه‌كاره‌كان (١٤-١۹ ساڵ) و زۆرينه‌ی ته‌مه‌ن بيسته‌كان و هه‌ندێ له ته‌مه‌ن سيه‌كان ده‌گرێته‌وه.
جا له‌و قۆناخه‌شدا لاوان پێويستيان به پێشوازی لێكردنه له لايه‌ن ئيداره‌ی وڵات و كۆمه‌ڵگاكه‌يانه‌وه، و مافی بنه‌ڕه‌تی خۆيانه كه به‌شێوه‌يه‌كی سيسته‌ميانه كه‌شی په‌روه‌رده‌ی زانستی و پيشه‌يی و جه‌سته‌يیان بۆ بڕه‌خسێندرێ، و ئامڕازه‌كانی سه‌ركه‌وتن و خۆشگوزه‌رانيان بۆ ئاماده بكرێ، و فرسه‌تی كاركردن و هه‌ڵبژاردنی ڕێره‌وه جياكانی ژيانیان بۆ دابين بكرێ. له به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌دا، ئه‌ركی سه‌رشانی لاوه‌كانه كه فڕسه‌ت و ئامڕازه‌كان بقۆزنه‌وه و به‌شداری له به‌رهه‌مهێنان و داهێنان بكه‌ن. جا دياره ئه‌گه‌ر سيسته‌م ئاماده‌ی پێشوازی كردن نه‌بێ و لاوانيش ئاماده‌ی به‌شداريكرندن نه‌بن، ئه‌وا كێشهی مه‌زن له‌و نێوه‌نده په‌يدا ده‌بێ.
كێشهی يه‌كه‌م: په‌روه‌رده‌ی منداڵ
به‌ڵگه‌ی زانستی سه‌لماندوويه‌تی كه لاوان به‌رهه‌می به‌خێوكردن و په‌روه‌رده‌كردنی منداڵين، وه كه‌مو كورتی له په‌روه‌رده‌ی منداڵدا ڕه‌نگ له شه‌خسيه‌ت و ئاينده‌ی لاودا ده‌داته‌وه. به‌وپێيه، هه‌تا منداڵان ته‌ندروستر بن و له كه‌شێكی ئاسووده‌تر به‌خێو بكرێن ئه‌وا لاوی هۆشه‌نگتر و پێشه‌نگتر و داهێنه‌رتريان لێ په‌يدا ده‌بێ. جا له‌وه‌دا خێزان و كۆمه‌ڵگا و قوتابخانه و ئيداره‌ی ده‌زگا لۆكاڵه‌كانی حكومه‌ت ڕۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بينن و كاره‌كانيان ته‌واوكه‌ری يه‌كتر ده‌بێ. به‌ڵام دياره كه سنووری ئه‌رك و مه‌سئوليه‌تی هيچ كام له‌وانه به گوێره‌ی ياسا و له‌سه‌ر بنه‌مای مافی مرۆڤی دياری نه‌كراوه و هيچ كاميان كتومت به ئه‌ركی خۆی هه‌ڵنه‌ستاوه.
لاوی ئيمڕۆی كوردستان به‌رهه‌می په‌روه‌رده‌ی منداڵێتی ژێر بارودۆخی ناهه‌مواری سياسی و كۆمه‌ڵايه‌تی و ئابووری سه‌رده‌می هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كانه. ئه‌و لاوانه‌ی كه ئێستا له بيسته‌كان و سيه‌كانی ته‌مه‌نيانن، منداڵێتيان له سه‌رده‌می حوكمڕانی ڕژێمی به‌عس و شه‌ڕه يه‌ك له‌دوای يه‌كه‌كانی عيراق و شه‌ڕی جێنۆسايدكردنی كورددا به‌سه‌ر برد. وه قۆناخی هه‌رزه‌كارێتیان له كه‌شی جووته ئابلۆقه‌ی سه‌رهه‌رێم و شه‌ڕی براكوژی و ئيداره‌ی دووله‌تدا به‌ڕێ كرد. دواقۆناخی لاوێتيشيان وا به چاودێريه‌تی عيراقێكی گڕگرتوو و شه‌ری تيرۆريزم و ئيداره‌ی بێ به‌رنامه‌ی كورديدا به‌رێ ده‌كه‌ن. جا له‌جياتی بيره‌وه‌ری منداڵێتی ئاسووده و هه‌رزه‌كارێتی شيرين، لاوی كوردستان ڕووداوی توندوتيژی و خوێنڕێژی و برسيه‌تی و نه‌بوونی به‌سه‌ر بيره‌وه‌ريه‌كانياندا زاڵه. بێ گومان ئه‌و جۆره باره ده‌روونيه بۆ هه‌ر مرۆڤێك خراپترين ده‌سپێكی ژيانه.
چاره‌سه‌ركردنی كێشهی يه‌كه‌م
پێويسته به‌بێ دواكه‌وتن كاری جيددی له‌سه‌ر ڕه‌خساندنی باشترين كه‌ش و ده‌وروبه‌ر بۆ منداڵانی ئيمڕۆ بكرێ به‌ر له‌وه‌ی شه‌مه‌نده‌فه‌ری لاوێتيان بگاته جێ. ئه‌گه‌رنا، كێشهی لاوانی ئاينده موزمينتر و ئاڵۆزتر ده‌بێ و دۆزی كورد زه‌ره‌ری مه‌زنتريش ده‌كات. ئه‌ركی سه‌رشانی په‌رله‌مانه كه ياسای منداڵپارێزی به شێوه‌یه‌كی تۆكمه دابڕێژێ، به جۆرێك كه ڕۆڵی خێزان و قوتابخانه و ته‌واوی ده‌زگا فه‌رميه په‌يوه‌نديداره‌كان دياری بكات، و له نزيكه‌وه چاودێری پياده‌كردنی ياسا بكات.
ئه‌ركی سه‌رشانی حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی وڵاته كه مافه بنه‌ڕه‌تيه‌كانی مرۆڤ هه‌ر له ڕۆژی له دايك بوونه‌وه هه‌تا مردن دابين بكات و بيانپارێزێت. ده‌بێ حكومه‌ت وورده‌كاری ياساكان بكاته به‌رنامه‌‌يه‌كی داڕێژراو و پله به پله پياده‌يان بكات، و به‌هۆيه‌وه كه‌شێكی سه‌لامه‌ت و منداڵپار‌ێز له‌ناوه‌وه و ده‌ره‌وه‌ی خێزاندا په‌يدا بكات. ده‌بێ خوێندن تا ته‌مه‌نی لاوێتی ئيجباری بێ و كار به ياساكه‌ی بكرێ. ده‌بێ حكومه‌ت ڕۆڵی قوتابخانه و به‌له‌ديه و پۆليس و سيسته‌می ته‌ندروستیش له فێركردن و په‌روه‌رده‌كردن و پاراستنی منداڵ دياری بكات. ئه‌نجامدانی ئه‌و كارانه پێويستیان به لێژنه‌ی ته‌نسيق و كارهه‌ڵسوڕاندنه له ئاستی وه‌زاره‌ته‌كان و ناوچه لۆكاله‌كاندا. ئه‌زموونی ئه‌و جۆره به‌رنامه‌يه له چه‌ندين وڵاتانی جيهاندا هه‌يه، و ئه‌گه‌ر نيه‌ت هه‌بێ له واقيعی ئيمڕۆی كوردستان و به ئيمكاناتی زۆر كه‌ميش ئه‌نجام ده‌درێن. ئه‌گه‌ر حكومه‌ت جيددی بێ و بڕياری ستراتيژی بدات، خه‌ڵكی پسپۆڕيش ده‌توانن ڕۆڵی سه‌ره‌كی له پلاندانان و ئه‌نجامدان ببينن.
كێشهی دووه‌م: مافی مرۆڤ و ديموكراسيه‌ت
هه‌ڵبه‌ته له سه‌رده‌می ديكتاتۆريه‌تدا، لاوانی كوردستان چاوه‌ڕێی هيچ جۆره هيممه‌تێكيان له ڕژێم نه‌ده‌كرد، بۆيه‌ش كێشهی لاوان جێگه‌ی باس نه‌بوو. خه‌ڵكی هه‌رێم ئاواته‌خواز بوون كه له دوای ڕزگاربووندا، ده‌سه‌ڵاتدارانی خۆماڵی بتوانن كه‌شی ديموكراسی دابين بكه‌ن و مافی مرۆڤ بپارێزن، و بواری گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵگا ئاماده بكه‌ن. ئه‌و ئاواتانه نه‌هاتنه‌دی.
له نه‌وه‌ده‌كاندا هه‌رێمی كوردستان دووچاری شه‌ڕی ناوه‌خۆ بوو، و پڕۆسه‌ی ديموكراسيه‌ت و پاراستنی مافی مرۆڤ به‌لاوه‌نران. كه‌شی سياسی و ئابووری و كۆمه‌ڵايه‌تی نائارام بوو، به‌وانه‌ش لێشاوی كۆچی لاوان به‌ره‌و هه‌نده‌ران ته‌وژمی سه‌ند و تا ئێستاش هه‌ر به‌رده‌وامه. به‌ڵام ئيمڕۆ له عيراقدا ده‌ستووری ديموكراسی له ئامێزگيراوه، و داهاتی هه‌رێم به ڕاده‌ی مه‌زن زيادی كردوه و خه‌ڵك چاوه‌نواڕی ده‌ستكه‌وتنی مافه‌كانيانن. بۆيه هيچ پاساوێك له‌به‌رده‌م ده‌سه‌ڵاتی كورديدا نيه بۆ ئه‌وه‌ی دابينكردنی مافی مرۆڤ به پشتگوێ خراوی بهێلێته‌وه.
له هه‌رێمدا باس له ديموكراسيه‌ت ده‌كرێ به‌ڵام به هيچ پێوانه‌يه‌ك سيسته‌م ديموكراسی نيه، و له‌وه‌ش ناچێ كه ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم نيازیان وه‌يان ته‌ركيزيان له‌سه‌ر داهێنانی ديموكراسيه‌ت بێ. هێشتا ده‌ستوور له‌ئامێز نه‌گيراوه، و په‌رله‌مانی هه‌رێم كاڕا نه‌بووه و ڕۆڵی شايانی خۆی له ياسادانان و چاودێری ده‌سه‌ڵات نه‌ديوه. پڕۆسه‌ی بڕياردان و پياده‌كردنی ياسا و لێپرسينه‌وه له هيچ كام ده‌زگا و حيزبێكی هه‌رێمدا له‌سه‌ر بنه‌مای ديموكراسيانه نيه. وه په‌يوه‌ندی نێوان ده‌زگاكانی هه‌رێم به ديموكراسيانه ڕێك نه‌خراوه. چه‌ندين حكومه‌ت له‌ناو حكومه‌تدا هه‌ن. ده‌زگاكانی ئاسايش و موخابه‌ڕات سه‌ربه‌خۆن و ملكه‌چی دوو حيزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌كه‌ن، و له ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت و دوور له چاودێری ديموكراسی كاريان ئه‌نجام ده‌ده‌ن. حيزب و حكومه‌ت تێكهه‌ڵكێشراون، و حيزب بڕيارده‌ری يه‌كه‌مه و حكومه‌تيش يه‌خسيری حيزبی حاكمه. دادگا سه‌ربه‌خۆ نيه و ده‌سته‌‌ی سه‌ربه‌خۆی نه‌زاهه‌ت و چاودێری دارايی و چاودێری مافی مرۆڤ په‌يدا نه‌بوونه. هه‌يه‌ونيه ئازادی ده‌ربڕين هه‌يه، ئه‌وه‌يش به ته‌نيايی مانای ديموكراسيه‌ت ناگه‌يه‌نێ، چونكه ديموكراسيه‌ت پێناسه‌ی ياسايی هه‌يه و چه‌سپاندنيشی سه‌ربه‌ره‌وخوار و خواربه‌ره‌وسه‌ر ميكانيزمێكی دياريكراوی هه‌يه. جا هه‌تا ئه‌و پێداويسته ياساييانه‌ی حوكمڕانی نه‌يه‌نه كايه‌وه ديموكراسيه‌ت له هه‌رێمد بوونی نيه و كێشهی لاوانيش جارێ هه‌روه‌ك كێشهی باقی كۆمه‌ڵگا هه‌ر به چاره‌نه‌كراوی ده‌مێنێته‌وه.
چاره‌سه‌ری كێشهی دووه‌م
چاره‌سه‌ری كێشهی ديموكراسيه‌ت و مافی مرۆڤ له ده‌ستی سه‌ركرده بڕيارده‌ره‌كاندايه. ئه‌ركی سه‌رشانی چه‌قه‌كانی ده‌سه‌لاته، به تايبه‌تی هی دوو بڕيارده‌ره لوتكه‌ييه‌كه‌ی پارتی و يه‌كێتی، كه نيه‌تی سيسته‌م دروستكردن و داهێنانی ديموكراسيه‌ت بسه‌لمێنن، و به له‌خۆ بوورده‌ييانه و به بڕياری بوێرانه‌وه پڕۆسه‌كان ده‌ست پێ بكه‌ن. پێويسته ده‌ستورێكی سه‌رده‌ميانه به زووترين كات له ئامێز بگرن، و خۆشيان پێش ئۆپۆزيسيۆن پابه‌ندی بن. له ده‌ستووردا پڕۆسه‌ی بڕياردان له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كی ديموكراسيانه به‌جۆرێك دابڕێژرێ كه هيچ ده‌سه‌ڵاتدارێكی ئێستا و ئاينده بۆی نه‌كرێ حوكمی تاكڕه‌وانه بچه‌سپێنێ و خۆی له‌سه‌رووی ياساوه دابنێ و له‌جياتی ميلله‌ت بڕيار له‌سه‌ر چاره‌نووسی خه‌ڵك بدات.
پێويسته ده‌ستی په‌رله‌مانتاران بۆ ياسادانان و چاودێری كردنی ده‌سه‌ڵات ئازاد بكرێ، و په‌رله‌مانتارانيش له‌و پڕۆسه‌يه‌دا به‌خۆ بكه‌ون و هه‌يبه‌ت و عيزه‌ت نه‌فسی پۆسته‌كه‌كان و ده‌زگاكه‌يان بپارێزن. ده‌بێ حيزب له حكومه‌ت جيابكرێته‌وه، و پڕۆسه‌ی بڕياردان له ناوه‌وه‌ی حكومه‌تدا پيشه‌ييانه وسه‌ربه‌خۆ بێ و له‌ژێر كاريگه‌ری حيزبه‌كان نه‌بێت. ده‌بێ ده‌زگاكانی ئاسايش و موخابه‌ڕات به‌شێك بن له جيهازی ده‌وڵه‌ت و ملكه‌چی لێپرستنه‌وه‌ی په‌رله‌مان و حكومه‌ت و دادگا بن. ده‌بێ ده‌زگاكانی تری چاودێری ياسايی و دارايی و مافی مرۆڤ سه‌ربه‌خۆ بكرێن و كاڕا بكرێن، وه پڕۆسه‌ی لێپرسينه‌وه له سه‌ره‌وه به‌ره‌وخوار و له‌خواره‌وه به‌ره‌وسه‌ر به‌سه‌ر هه‌موو پۆستهه‌ڵگرێك دابنرێ.
هه‌ڵبه‌ته گۆته و ڕاوێژی هانده‌ری له‌وجۆره زۆر گوتراوه و بڵاو كراوه‌ته‌وه به‌ڵام كه‌می پياده كراوه، هه‌ر بۆيه‌ش كێشه‌كان هێشتا به‌رده‌وامن و ڕوويان به‌ره‌و ئاڵۆزبوونه. خه‌ريكه زۆرينه‌ی لاوان و خه‌ڵكانی تری هه‌رێم بێ ئومێد ده‌بن له‌وه‌ی كه ڕۆژێك بێت ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێستای هه‌رێم له‌ناخدا ديموكراسيه‌ت له ئامێز بگرن.
به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وانه، ئاينده‌ی هه‌رێم ڕووناكتره له‌وه‌ی كه ئێستا دياره. سه‌ركرده‌كان بيانه‌وێ يان نه‌يانه‌وێ كاروانی ديموكراسيه‌ت خه‌ريكه پێ ده‌نێته كوردستان. له لايه‌كه‌وه به هۆی ئازادی ده‌ربڕينه‌وه فشاری خه‌ڵك له‌سه‌ر سه‌ركرده‌كان زيادی كردوه و خه‌ڵكی ده‌نگده‌ر له‌مه‌ودوا ئاماده‌يه ناڕه‌زايی له گه‌نده‌ليی و ڕه‌فتاری تاكڕه‌وابه ده‌رببڕێ. له هه‌ڵبژاردنی ئه‌وجاره و له‌وانی ئاينده‌دا خه‌ڵكی هه‌رێم ئيختياری بۆ ده‌نگدان ده‌كه‌وێته به‌رده‌ست، كه ئه‌وه‌يش وا ده‌كات ده‌سه‌ڵاتداران زياتر خه‌ريكی ڕازی كردنی ده‌نگده‌ران بن.
له ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێميش فشار له‌سه‌ر هه‌رێم زيادی كردوه. سه‌ره‌ڕای ڕێگريه‌تی ده‌سه‌لاتی كوردی، كه‌چی ده‌ستووری ديموكراسی به‌غدا خه‌ريكه خۆی به‌سه‌ر هه‌رێمدا بسه‌پێنێ. حكومه‌تی به‌غدا ده‌ستی باڵا بووه و له ئاينده‌دا باڵاتريش ده‌بێ و به‌هۆی ياسا و ده‌ستوور و گۆڕانی پارسه‌نگی هێزه‌كانه‌وه، خۆی به‌سه‌ر هه‌رێمدا فه‌ڕز ده‌كات. زلهێزی ئه‌مه‌ريكی و ئه‌وروپاييه‌كان خه‌ريكن ده‌سه‌ڵاتدارانی كوردی مه‌جبوور ده‌كه‌ن له له چوارچێوه‌ی ده‌ستووری عيراقی و له ڕێگه‌ی عه‌مه‌ليه‌ی سياسی ديموكراسيه‌وه كێشه‌كانيان له‌گه‌ل به‌غدا چاره بكه‌ن. ئه‌وانه وا ده‌كه‌ن كه له‌گه‌ڵ تێپه‌ڕبوونی كاتدا، ده‌سه‌ڵاتدارنی هه‌رێميش حوكم به‌پێی ياسا وده‌ستوورێكی ديموكراسی بكه‌ن. له‌به‌شی دووه‌مدا (له هاوڵاتی چوارشه‌ممه 18/6/2009)، كێشهی ياساسه‌روه‌ری و عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵايه‌تی و گرفتی بازاڕی كار و پلانه‌كانی حكومه‌ت تاوتوێ كراون.