Embedded Files
له سه‌ره‌تای دروستبوونی ده‌وڵه‌تی عێراقه‌وه هه‌تا نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی ڕابوردوو، هه‌رێمی كوردستان له ژێر فه‌رمانڕه‌وايه‌تی به‌غدا بوو، و په‌يكه‌ر و پڕۆسهی بڕياردانيشی ملكه‌چی فه‌لسه‌فه و ستراتيژيه‌تی مه‌ركه‌ز بوو. له ماوه‌ی ئهو حه‌فتا ساڵه‌دا سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی به‌غدا به چه‌ندين قۆناخدا تێپه‌ڕی و چه‌ندين ڕژێمی جياوازی به‌خۆيه‌وه بينی. له قۆناخی حوكمی شاهانه‌دا ڕه‌وتی ڕژێمه‌كه به‌ره‌و ديموكراتيكردن بوو، كورد و پێكهاته‌كانی تری وڵاته‌كه هه‌ستيان به هاوڵاتێتی ده‌كرد. به‌ڵام ڕژێمه‌كانی دواتر به فه‌لسه‌فه‌يه‌كی نه‌ژادپه‌رستانه و به نه‌هجێكی تاكڕه‌وانه حوكمی عێراقيان كرد. به زه‌بری هێزی داپڵوسێنه‌ری ده‌وڵه‌ته‌وه هه‌وڵی تواندنه‌وه‌ی كورد و نه‌ته‌وه‌كانی تريان له چوارچێوه‌ی نيشتيمانێكی عه‌ره‌بی ده‌ستكرد ده‌دا.
له‌و سه‌رده‌مانه‌دا، كه خه‌ڵكی هه‌رێمی كوردستان بنده‌سته بوون و خه‌ونيان به ئازادی و سه‌ركه‌وتنی كورده‌وه ده‌بينی، ئاواتيان ئه‌وه بوو كه له چه‌پۆكی داپلۆسێنه‌ری رژێمه فاشیه‌كانی به‌غدا ڕزگاريان ببێ. ئهو خه‌ڵكه به‌هاكانی نه‌ته‌وه‌كه‌یان له‌لا پيرۆز بوو و سه‌ركرده‌كانیان وه‌ك فريشته سه‌ير ده‌كرد، و له‌و بڕوايه دابوون كه سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی خۆماڵيی وه‌ك هی ڕژێمه داگيركه‌ره‌كان نابێ. به هیوا بوون ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان چاره‌نوسی خۆی كه‌وته ده‌ست، پڕۆسه‌يه‌كی جيددی بۆ نيشتيمانسازيی (بونيادنانی نيشتيمانی هاوبه‌ش) ده‌ست پێ ده‌كات، و سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگای هه‌رێم له ژێر ئاڵايه‌ك و سێبه‌ری وڵاتێكی به‌دامه‌زراوه كراو (موئه‌سسه‌ساتی) و سيسته‌مێكی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی ديموكراسيانه‌ی پڕ له دادوه‌ريی كۆمه‌ڵايه‌تی كۆ ده‌كرێنه‌وه. به‌هه‌شتێك دروست ده‌كرێت كه پێكهاته‌كانی تری كۆمه‌ڵگای هه‌رێم، وه‌ك توركومان و عه‌ره‌ب و كلدانی و ئاشوری و كه‌مينه مه‌زهه‌بيه‌كان و عه‌شيره‌ته جياكان و خه‌ڵكی ناوچه جوگرافيه لێك دووره‌كان له يه‌كتر ده‌به‌ستێته‌وه، و ئهو پڕۆسه‌يه‌‌ش ده‌بێته پێشخانێك بۆ به‌ده‌وڵه‌ت بوون، و له مه‌ودای درێژيشدا ده‌بێته هه‌وێنی يه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌رچوار پارچه لێك دابڕێندراوه‌كه‌ی كوردستانی گه‌وره.
له ساڵی 1991 يه‌كێك له ئاواته‌كانی خه‌ڵكی هه‌رێم هاته دی و به‌شێكی هه‌رێمی كوردستانی باشوور له ژێر كۆنتڕۆڵی به‌غدا ڕزگاری بوو. به كشانه‌وه‌ی ڕژێمی به‌غدا له هه‌رسێ پارێزگای دهۆك و هه‌ولێر و سلێمانی، ده‌سه‌ڵاتی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی كه‌وته ده‌ست سه‌ركرده سياسيه خۆماڵيه‌كانه‌وه، و بۆ يه‌كه‌مجار له مێژوودا ئه‌زمونی فهرمانڕهوایهتی كوردی له هه‌رێمی كوردستاندا ده‌ستی پێكرد. شایانی باسه، رژێمی به‌عس هه‌رێمێكی نيمچه كاول و په‌يكه‌رێكی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی هه‌ڵوه‌شاوه‌ی بۆ كورد به‌جێ هێشت. سياسه‌تمه‌دارانی كورد مه‌جبوور بوون سه‌رله‌نوێ په‌يكه‌ر و پڕۆسهی بڕياردانی كارگێڕی حكومه‌ت دابڕێژنه‌وه. ئه‌وه‌ش له كاتێكدا بوو كه پێشتر سه‌ركردایه‌تی كوردی ئه‌زموونی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی حكومه‌تيی نه‌بوو، به‌ڵكو ته‌نيا ئه‌زموون و شاره‌زاییه‌كه‌یان له شه‌ڕی پارتيزانی و تێكدانی كاری حكومه‌ت بوو. بۆیه له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی ڕزگار بوونی هه‌رێم ده‌رفه‌تێكی مێژوويی بوو بۆ بونیادنانی نیشتیمانێكی سه‌رفراز، ته‌حه‌دایه‌كی گه‌وره‌ش بوو بۆ سه‌ركرده‌كان. دياره ئه‌وانيش به پێی توانا ده‌ستیان به دانانی به‌ردی بناغه‌ی سيسته‌می فهرمانڕهوایهتی سه‌ربه‌خۆ كرد.
چاوپێخشانه‌وه‌يه‌ك به ماوه‌ی فهرمانڕهوایهتی خۆماڵيی ده‌ری ده‌خات كه ئه‌زموونی ئهو 21 ساڵه‌ی دوايی تاقی كردنه‌وه‌يه‌كی مێژوويی گرنگ بوو بۆ گه‌لی كورد و بۆ سياسه‌تمه‌دارانی كورد. ئهو ماوه‌يه چه‌ندين پێچی ڕووناك و تاريك و چه‌ندين كاره‌ساتی ده‌ستكرد و ڕووداوی چاره‌نوس سازی تێدابوو. ئه‌زموونی فهرمانڕهوایهتی كوردی له هه‌ندێك بواردا سه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌ی به‌ده‌ست هێنا و له هه‌ندێكی تريش فه‌شه‌لی هێنا. بێگومان ئهو جۆره سه‌ركه‌وتن و دواكه‌وتنانه تا ڕاده‌یه‌كی زۆر چاوڕه‌وانكراو بوون چونكه ئه‌زموونی هاوشێوه له وڵاتانه‌ی كه به هه‌مان پرۆسه‌دا تێپه‌ریون به‌دی كراوه، به‌ڵام خه‌ڵكی هه‌رێم چاوه‌ڕوانی زۆر له‌وه زياتريان له سه‌ركردايه‌تی كوردی ده‌كرد و ئاستی خواستی ئه‌وان له ئاستی به‌جێهێنانی سه‌كرده‌كان زۆر به‌رزتر بوو.
پڕۆسهی نيشتيمانسازيی و ده‌وڵه‌تسازيی كاروانێكی درێژخايه‌نه و پێويستی به ده‌يان ساڵ له ئه‌ركی بێ ووچان هه‌يه، و پێويستی به ڕوانگه‌يه‌كی دووربينانه و په‌يڕه‌و كردنی ستراتيژيه‌تێكی درێژخايه‌ن هه‌يه بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر نه‌خشه‌ڕێگايه‌كه‌يدا قۆناخ به قۆناخ بچێته پێشه‌وه. دياره كه نه‌خشه‌رێگای نيشتيمانسازی و ده‌وڵه‌تسازيی به ئاوريشم ڕووماڵ نه‌كراوه، به‌ڵكو به هه‌زاران ته‌گه‌ره و پێچی قه‌يراناوی مينڕێژ كراوه. زاڵ بوونيش به‌سه‌ر ئهو ته‌گه‌ره و قه‌يرانانه پێويستی به ڕابه‌رايه‌تيه‌كی خۆڕاگرانه هه‌يه، و پێويستی به به‌ده‌رخستنی نيه‌تی جيددی و ئيراده‌ی پۆڵايين هه‌يه، و پێويستی به حيكمه‌ت و له‌خۆبوورده‌يی سه‌ركرده سياسيه‌كان هه‌يه. به‌ڵام دياره كه هێشتا زۆربه‌ی ئهو پێداویستیانه له كاتی پێويست و به ئاستی پێویست ده‌رنه‌كه‌وتوون. بۆيه‌ش، له دوای كه‌متر له دوو ساڵی خودموختاریی، و له ئه‌نجامی ململانێی به‌رژه‌وه‌ندی و كێبڕكێی ده‌سه‌ڵاتخوازيی نێوان سه‌رجه‌م حيزبه‌كانی گۆڕه‌پاندا، كه‌لێنی گه‌وره كه‌وته نێوان پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگای هه‌رێمی كوردستانی باشوور و نيشتيمانه خنجيلانه‌كه له پارچه‌يه‌كه‌وه بووه دوو پارچه‌ی لێكترازاوی ژێر ده‌سه‌ڵاتی دوو حيزبی فه‌رمانڕه‌وای تاكڕه‌و. ئه‌وه‌ش سه‌رباری پارچه‌يه‌كی گه‌وره‌ی دابڕێندراو كه له ژێر كۆنتڕۆڵی به‌غدا مايه‌وه و چه‌ند له‌تێكی بچووكتری سه‌ر سنووره‌كانيش كه هه‌ر يه‌كه‌يان له كاتی جياوازدا له ژێر كۆنتڕۆڵی حيزبێك له حيزبه‌كانی كوردستاندا بوون.
خۆشبه‌ختانه، له دوای وه‌ستانی شه‌ڕی براكوژيه‌وه، سه‌ركرده‌كانی هه‌رێمی كوردستان توانيان دان به‌خۆدا بگرن و چه‌رخه تاريكه‌كان تێپه‌ڕێنن، و ئیداره له‌تكراوه‌كه پێكه‌وه ببه‌ستنه‌وه. وه له‌دوای ڕووخانی ڕژێمی به‌عسيشه‌وه، سه‌ركرده‌كانی هه‌رێم توانيويانه به‌ره‌ی شه‌ڕه چاره‌نووس سازه‌كان بگوازنه‌وه به‌غدا و له‌وێدا ده‌ستكه‌وتی مێژوويی بۆ كورد وه‌ده‌ست بێنن، و ساڵ له دوای ساڵيش گه‌شه به ژێرخان و دامه‌زراوه‌كانی كه‌رتی گشتی و كه‌رتی تايبه‌تی هه‌رێم بده‌ن. ئهو ده‌ستكه‌وتانه‌ش هيوای ئاينده‌يه‌كی گه‌شيان به‌خشيه خه‌ڵك و چاوه‌ڕوانێتی خه‌ڵكيش بۆ بازدانی گه‌وره‌تر به‌ره‌و زيادی چوو.
ڕه‌نگه ئهو قۆناخانه‌ی كه هه‌رێمی كوردستان و سيسته‌مه فه‌رمانڕه‌وايه‌تيه‌كه‌ی پێيدا تێپه‌ڕين به قۆناخێكی گه‌شه كردنی سروشتی وڵاتێكی نامۆ و بريندار و تازه سه‌رهه‌ڵداو ڕه‌چاو بكرێن. به‌ڵام دوابه‌دوای كه‌ڵه‌كه بوونی ئه‌زموون و گۆڕانی بارودۆخی ناوه‌كی هه‌رێم و گۆڕانكاريه‌كانی جيهانی سه‌رده‌م، ئاشكرا بووه كه ئهو جۆره سيسته‌مه لاوازه‌‌ی ئێستا له‌گه‌ڵ ئاينده‌ی هه‌رێمدا هه‌ماهه‌نگ نابێ، وه توانای پته‌و كردنی بنه‌ماكانی نيشتيمان و بونيادنانی ده‌وڵه‌تی سه‌رفرازی نابێ، و به‌رگه‌ی هه‌ڕه‌شه و ته‌حه‌دا گه‌وره‌كانی به‌رده‌م پڕۆسه‌‌كانی نيشتيمانسازيی و ده‌وڵه‌تسازيی ناگرێ.
هه‌ردوو پڕۆسهی نيشتيمانسازيی و ده‌وڵه‌تسازيی پێويستیان به ته‌رتيب كردنی ناو ماڵ و لێك به‌ستنه‌وه‌ی پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگای نيشتيمانه‌كه هه‌يه، پێويستیان به ديموكراسيه‌ت و سه‌روه‌ر كردنی ياسا و داهێنانی دادوه‌ريی كۆمه‌ڵايه‌تی هه‌يه، و پێويستيان به زامين كردنی متمانه و پشتگيری هاوڵاتيان هه‌يه. به‌بێ ئهو فاكته‌ره ناوه‌كيانه، سه‌ركرده سياسيه‌كانی هيچ وڵاتێك توانای ده‌ستپێشخه‌ريان بۆ ڕه‌خساندن وه‌يان قۆستنه‌وه‌ی ده‌رفه‌تی به‌ده‌وڵه‌تبوون نابێ. خۆ ئه‌گه‌ر وڵاتێكی خاوه‌ن سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی لاواز به حوكمی بارودۆخێكی ده‌ره‌كی بوو به ده‌وڵه‌ت، ئه‌وا له مه‌ودای دووردا زه‌حمه‌ته به‌رگه‌ی هه‌ڕه‌شه‌‌ی دوژمنه سه‌رسه‌خته‌‌كانی بگرێ، وه‌يان توانای مانه‌وه‌ی به يه‌كپارچه‌يی هه‌بێ. نموونه‌ی ئهو جۆره وڵاتانه‌ش له دونيای سه‌رده‌مدا زۆرن.
ئه‌زموونی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی هه‌رێمی كوردستان نموونه‌يه‌كی تاك و بێهاوتا نيه، به‌ڵكو زۆرينه‌ی وڵاته تازه ڕزگاربوو و تازه گه‌شه كردووه‌كانی جيهان به قۆناخی هاوشێوه‌ی گه‌شه‌كردندا تێپه‌ڕيون. به هه‌مان مێژووی قه‌يراناوی و شه‌ڕی ئه‌هلیدا تێپه‌ڕيون و زۆر له‌وانه به سه‌ركه‌وتوويی قۆناخه تاريكه‌كانيان تێپه‌ڕاندووه و به هۆی چه‌سپاندنی سيسته‌مێكی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی تۆكمه‌‌وه، وڵاتی سه‌رفراز و پڕ له‌خێر و خاوه‌ن ديموكراسيه‌تيان دامه‌زراندووه. بێگومان هه‌رێمی كوردستان چی له‌وانه كه‌متر نيه، و بگره له ڕووی سه‌روه‌تی مرۆيی و سامانی و سروشتيه‌وه، توانايه‌كی له‌بن نه‌هاتووی هه‌يه كه له زۆر وڵاتانی تری هاوشێوه به‌دی نه‌ده‌كرا.
هه‌رێمی كوردستان، له ڕووی هه‌مه‌ڕه‌نگی كه‌ڵتور و كه‌له‌پورر و مێژوو و ڕه‌گه‌ز و ئاينه‌وه، له وڵاته هه‌ره ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی جيهانه. له ڕووی سامانی سروشتی وه‌ك نه‌وت و ئاو و خاكی به پيتيشه‌وه به هه‌مان شێوه ده‌وڵه‌مه‌نده و بووه‌ته مايه‌ی ڕاكێشانی سه‌رنجی وه‌به‌رهێنه‌ر و زلهێزه ده‌ره‌كیه‌‌كان. واته، هه‌رێمی كوردستان نموونه‌يه‌كی بچووك كراوه‌ی جيهانی هه‌مه‌ڕه‌نگه و تاقيگه‌يه‌‌كی گونجاوه بۆ ئه‌نجامدانی پڕۆسهی نيشتيمانسازيی. شايانی سه‌رنجه كه هه‌رێمی كوردستان چانسی سه‌ركه‌وتن و شكستهێنانی له پڕۆسهی نيشتيمانسازيدا به ئاستی يه‌كسان تێدايه. له لايه‌كه‌وه هه‌موو پێداويستيه‌كانی دروستكردنی سيسته‌مێكی ديموكراسی سه‌رفرازی تێدايه و ده‌توانێ پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگايه‌كه‌ی به قه‌ناعه‌ته‌وه له يه‌كتر ببه‌ستێته‌وه. له لايه‌كه‌یی ديكه‌شه‌وه هه‌موو هانده‌ره‌كانی توندڕه‌وی و ململانێی تێكده‌ر و ته‌قينه‌وه‌ی شه‌ری ناوه‌خۆ و لێكترازانی كۆمه‌ڵگاكه‌ی تێدايه. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه بۆ ئاڕاسته‌كردنی كاروانه‌كه بريتيه له نيه‌ت و ئيڕاده و هه‌ستی به‌رپرسيارێتی سه‌ركرده فه‌رمانڕه‌واكانی هه‌رێم. دياره كه سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی ديموكراسی پڕۆسه‌يه‌كی سروشتی نيه و به‌بێ نيه‌ت و ئيڕاده‌ی سه‌ركرده‌كان و به‌بێ سه‌پاندنی به‌سه‌ر پێكهاته‌كاندا له خۆڕسكه‌وه نايه‌ته دی. نيه‌ت و ئيراده‌ی سه‌ركرده‌كانيش به ئاسانی سه‌رهه‌ڵنادات و پێويستيان به فشار و هاندان و هاوكاری هه‌موو پێكهاته سياسی و كۆمه‌ڵايه‌تيه‌كانی هه‌رێم هه‌يه.
هه‌رێمی كوردستان ولاتی هه‌موومانه و پێويسته هه‌موومان شانازی به خاك و ئاو و خه‌ڵك و سيسته‌مه‌كه‌ی بكه‌ين. وه شانازی به‌و ڕاستيه بكه‌ين كه زياتر له پازده ساڵ به‌سه‌ر دوا ته‌قه‌ی شه‌ڕی براكوژی دا تێپه‌ڕيوه و له‌و كاتيشه‌وه هه‌رێمی كوردستان ساڵ له دوو ساڵ گه‌شه‌ی زياتری به‌خۆيه‌وه ديوه. ڕۆژ به ڕۆژ فشاری خه‌ڵك و هێزی ئۆپۆزيسيۆن و كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و ميدياكان بۆ گه‌شه پێدانی ديموكراسيه‌ت و سه‌روه‌ر كردنی ياسا ڕوويان هه‌ر به‌ره‌و زياد بوونه. ئه‌وانه‌‌ش هيوابه‌خشن و مايه‌ی گه‌شبينين.
له ڕوانگه‌ی مێژووه‌وه، ئه‌زموونی خۆماڵيی 21 ساڵی پێشوو ته‌نيا چاوقوچانێك بووه و كاروانی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی هه‌رێم تازه له قۆناخی ده‌ستپێكدايه و هێشتا تێنه‌په‌ڕيوه. سيسته‌مه‌كه‌ش قابيلی پێشخستن و تۆكمه كردنه، و ئه‌وه‌ش له توانای سه‌ركرده فه‌رمانڕه‌وا خۆماڵيه‌كاندايه. سه‌رباری ئه‌زموونی تاڵی ڕابوردوو، هێشتا برينه‌كان بايی ئه‌وه‌نده قووڵ نين كه ساڕێژ نه‌بنه‌وه، و كه‌لێنه‌كان بايی ئه‌وه‌نده فراوان نين كه بچووك نه‌كرێنه‌وه، و لێكترازانی پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگا بايی ئه‌وه‌نده ده‌قيان نه‌گرتووه كه لێك نه‌به‌سترێنه‌وه. به‌ڵام كات خێرا ده‌ڕوات و ده‌رفه‌ت و ڕووداوه‌كان خێرا تێده‌په‌ڕن، و پێويسته سه‌ركرده فه‌رمانڕه‌واكانی هه‌رێم چه‌قی ته‌ركيزيان بخه‌نه سه‌ر پڕۆسهی نيشتيمانسازيی، ئه‌وجا ده‌وڵه‌تسازيی، وه‌يان هه‌ردووكيان به هاوته‌ريبی. به‌ڵام به‌ديهێنانی ئهو ئامانجانه پێويستی به پێداگرتنی سه‌ركرده‌كان و هيممه‌تی توێژی ده‌سه‌ڵاتداران و هاوكاری ئۆپۆزيسيۆن و پاڵپشتی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و خه‌ڵكی ڕۆشنبير و باقی خه‌ڵكی هه‌رێمه‌وه هه‌يه. هه‌ر كه‌سێ ئهو وڵاته به هی خۆی بزانێ پێويسته له لای خۆيه‌وه هه‌وڵی بۆ بدات تاوه‌كو سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان هه‌ست به موڵكيه‌تی ئێستا و ئاينده‌كه‌ی بكه‌ن. ئه‌وه‌ش ئامانجی سه‌ره‌كی نوسينی ئهو كتێبه‌يه.
له‌و كتێبه‌دا سه‌ردانێكی خێرای مێژووی بيست ساڵی ڕابوردوو كراوه، به‌ڵام مه‌به‌ست له‌وه‌دا نووسينه‌وه‌ی مێژوو نيه، به‌ڵكو مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی بريتيه له ديراسه‌ت كردن و هه‌ڵسه‌نگاندنێكی بابه‌تيانه‌ی سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی خۆماڵی و قۆناخه‌كانی گه‌شه‌كردنی پڕۆسهی نيشتيمانسازیی له هه‌رێم. مه‌به‌ست له‌وه‌يه كه سه‌رنجی سياسه‌تمه‌دار و ڕۆشنبير و خه‌ڵكانی تری هه‌رێم بۆ كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كان و ڕێگاچاره‌كان ڕابكێشرێ. وه په‌يامی سه‌ره‌كی له‌و كتێبه‌دا ئه‌وه‌يه كه ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان بيه‌‌وێ وه‌ك نيشتيمانێكی يه‌كگرتوو گه‌شه بكات و دواتر ببێته ده‌وڵه‌ت، پێويستی به‌وه ده‌بێ كه سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تيه‌كه‌ی ببێته خاڵی كۆكه‌ره‌وه‌ی پێكهاته‌كانی وڵاته‌كه و ته‌واوی كۆمه‌ڵگايه‌كان له يه‌كتر ببه‌ستێته‌وه و هه‌موو تاكێكی كۆمه‌ڵ هه‌ست به هاوڵاتيبوون و هاونيشتيمانێتی بكات.
بڵاوكراوه‌ی ئه‌كاديمی له باره‌ی پڕۆسهی نيشتيمانسازيی (Nation Building) زۆرن، به‌ڵام زۆربه‌ی هه‌ره زۆريان له ڕوانگه و ستراتيژيه‌تی نێوده‌وه‌ڵه‌تيه‌وه نوسراون، به‌بێ به‌ڵگه‌ی په‌يدا كردنی ئه‌زموونی لۆكالی و تێگه‌يشتن له ڕوانگه و هاوكێشه كۆمه‌ڵايه‌تيه ئاڵۆزه‌كانی ناو هه‌ناوی سيسته‌می وڵاته هه‌ڵوه‌شاوه‌كانی وه‌ك عێراق وه‌يان تازه سه‌رهه‌ڵداوه‌كانی وه‌ك هه‌رێمی كوردستان. وه هه‌ر له ڕوانگه‌ی ئهو زلهێزه جيهانيانه‌‌شه‌وه نوسه‌ران سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی وڵاته خاوه‌ن پێداويستيه‌كان هه‌ڵده‌سه‌نگێنن، به‌بێ ئه‌وه‌ی له ديوه‌كه‌ی تريشه‌وه سه‌يری نيگايه‌كه بكه‌ن و به پێی ئه‌زموونی كۆمه‌ڵگايه‌كه‌وه ڕووداوه‌كان شی بكه‌نه‌وه. هاوكات، له سه‌رجه‌م بڵاوكراوه‌كانی نيشتيمانسازی باس له پته‌و كردنی ده‌وڵه‌ته لاوازه‌كان ده‌كرێت و به ده‌گمه‌ن باس له هاوكاری كردنی هه‌رێمێكی وه‌ك كوردستان ده‌كرێت كه هێشتا نه‌بووه‌ته ده‌وڵه‌ت و له بنه‌ڕه‌تيشه‌وه سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی ده‌وڵه‌ت ئاسايی تێدا نه‌بووه. وه‌يان باس له سه‌رله‌نوێ داڕێژتنه‌وه‌ی سيسته‌می ئهو ده‌وڵه‌تانه ده‌كرێت كه له لايه‌ن زلهێزه‌كانه‌وه داگير كراون و سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تيان هه‌ڵوه‌شێندراوه‌ته‌وه و له‌سه‌ر ده‌ستی داگيركه‌ره‌كه‌شدا دروست ده‌كرێته‌وه. كه‌چی وڵاتێكی تازه سه‌رهه‌ڵداوی وه‌ك هه‌رێمی كوردستان كه له لايه‌ن زلهێزێكه‌وه داگير نه‌كراوه و هيچ زلهێزێكيش ئه‌ركی سه‌رله‌نوێ داڕێژتنه‌وه‌ی نه‌گرتۆته ئه‌ستۆ به‌ڵكو ئهو ئه‌ركه كه‌وتۆته ئه‌ستۆی خودی سه‌ركرده فه‌رمانڕه‌وا خۆماڵيه‌كانه‌وه. بۆيه‌ش له‌و كێتبه‌دا، هه‌وڵ دراوه پشت زياتر به ديراسه‌ت كردنی مێژوو و شی كردنه‌وه‌ی ئه‌زموونی ناوه‌كی سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی هه‌رێم ببه‌سترێت. وه هه‌ر له‌و ڕوانگه‌يه‌‌‌شه‌وه هه‌وڵ دراوه سه‌ر له نوێ پێناسه‌ی پڕۆسهی نيشتيمانسازيی بكرێته‌وه.
له به‌شی يه‌كه‌می ئهو كتێبه‌دا، چاو به پێناسه نێوده‌وڵه‌تيه‌كانی نيشتيمان و نيشتيمانسازی داخشێندراوه‌ته‌وه، وه به‌پێی پێناسه‌يه‌كی كوردی خۆماڵيه‌وه وه له ڕوانگه‌ی سه‌رخستنی پڕۆسهی نيشتيمانسازيه‌وه چاوێكی ڕه‌خنه‌گرانه به قۆناخه جياكانی فه‌رمانڕه‌وايه‌تی 21 ساڵی ڕابوردووی هه‌رێمدا خشێندراوه‌ته‌وه. هه‌ڵسانگاندنێكی بابه‌تيانه بۆ هه‌وڵی سه‌ركرده‌كان له بونيادنان و تۆكمه كردنی سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی هه‌رێمدا كراوه، و ئاماژه به ده‌ستكه‌وت و كه‌موكوڕيه‌كان كراوه، و له دواييدا ئيختياره‌كانی به‌رده‌م سه‌ركرده‌كان بۆ چاكسازی و پلانی ئاينده خراونه‌ته ڕوو.
له به‌شی دووه‌مدا هه‌وڵ دراوه كه پێناسه و پێوه‌ره جيهانيه‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندنی سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی و ياساسه‌روه‌ريی و شێوازه‌كانی گه‌نده‌ڵی تاوتوێ بكرێن. دواتر له به‌شی سێيه‌مدا هه‌وڵ دراوه به‌و پێوه‌ره جيهانيانه سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی خۆماڵيی هه‌ڵبسه‌نگێندرێ و كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كان و هۆكاری سه‌رهه‌ڵدانيان ده‌ستنيشان بكرێت. بێگومان له كاتی تاوتوێ كردنی كێشه و قه‌يرانه‌كاندا، نه‌ده‌كرا ده‌ست له‌سه‌ر برينی هه‌ستياری مێژوويی دانه‌نرێت، كه ئه‌وه‌ش هه‌رگيز كارێكی ئاسان نيه. ئهو ئه‌ركه قورسه وای ده‌خواست كه به‌وپه‌ڕی ڕاشكاویه‌وه و به‌بێ موجامه‌له‌ی هيچ لايه‌نێك ڕاستيه‌كان ڕووماڵ بكرێن، چونكه ئه‌گه‌ر وا نه‌بێ ناتوانرێ خزمه‌تی دۆزی هاوبه‌ش بكرێ. هيوادارم بۆ هه‌موو خوێنه‌رێك ئاشكرا بێ كه مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی له تاوتوێ كردنی ئهو بابه‌ته هه‌ستيارانه ئه‌وه‌يه كه به‌وپه‌ڕی بابه‌تيانه سه‌ردانی مێژوو بكرێ و ديراسه‌تی سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی بكرێ تاوه‌كو له چه‌ندين لاوه سوود له ئه‌زموونه‌كان وه‌ربگيردرێت.
له به‌شی چواره‌می ئهو كێتبه‌دا پڕۆسهی تۆكمه كردنی سيسته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی و نه‌خشه‌ڕێگای چاره‌سه‌ر كردنی كێشه‌كانی سيسته‌می ئێستا پێشنياز كراون، و ئه‌وه‌ش به‌و هيوايه‌ی كه ديبه‌يتێكی دروستكه‌رانه بوورووژێنێ. ده‌شكرێ پێشنيازه‌كان ببنه هه‌وێنی داڕێژتنی نه‌خشه‌رێگايه‌كی درێژخايه‌ن بۆ حكومه‌ت و ئۆپۆزيسيۆن و ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌ياندن.
له دوا به‌شی (پێنجه‌می) ئهو كتێبه‌شدا، باس له ئه‌زموونی به‌نده كراوه كه، وه‌ك وه‌زيری خوێندنی باڵا و توێژينه‌وه‌ی زانستی له كابينه‌ی شه‌شه‌مدا، له‌گه‌ڵ هاوكاران و خه‌ڵكی به‌په‌رۆشی هه‌رێمدا له قوژبنێكه‌وه هه‌وڵی تۆكمه كردنی سيسته‌م و چه‌قاندنی كۆڵه‌گه‌یه‌كی نيشتيمانسازيی درا. هه‌وڵ درا كه سيسته‌می خوێندنی باڵا و توێژينه‌وه‌ی زانستی ببێته ده‌ستپێكێك و بنه‌مايه‌ك بۆ تاودانی پڕۆسه‌كه. تاكه ئامانج له ڕيفۆرمه ڕيشه‌ييه‌كه‌ی سيسته‌می خوێندنی باڵا ئه‌وه بوو كه ئه‌زموونێكی نوێ و كه‌ڵتورێكی نوێ له فه‌رمانڕه‌وايه‌تی و پڕۆسهی كارگێڕی حكومه‌ت دابهێندرێن، و بكرێنه نموونه‌ی زيندوو بۆ سه‌لماندنی ئهو ڕاستيه‌ی كه هه‌ر كه‌سێ وڵاته‌كه‌ی خۆی خۆش بوێ و خۆی به خاوه‌نی بزانێ، ئه‌وا به‌بێ چاوه‌ڕوان كردنی فه‌رمانی سه‌رووتر ده‌توانێ له ئالقه بچووكه‌كه‌يه‌وه به‌شداريه‌كی شايسته له تۆكمه كردنی سيسته‌مدا بكات. وه نموونه‌يه‌كه ده‌يسه‌لمێنێ كه‌وا سه‌ركرده فه‌رمانڕه‌واكان و توێژی ڕۆشنبيران و پێكهاته‌كانی تری كۆمه‌ڵگا كاری چاك ده‌بينن و شايه‌دی بۆ ده‌ده‌ن. ڕه‌نگه هه‌ندێكيان له كاتی جياوازدا له دژی هه‌ندێ هه‌نگاوی ڕيفۆرم دابووبن، به‌ڵام له هيچ كاتێكدا سه‌رجه‌ميان له دژی هه‌موو هه‌نگاوێكی ڕيفۆرمدا نه‌بوونه و نابن. خه‌ڵكی هه‌رێم و سياسه‌تمه‌دارانی هه‌رێم چاوه‌ڕوانی ئه‌وه له هه‌ڵگرانی پۆستی سه‌ركرده‌يی ده‌كه‌ن كه به‌بێ چاوه‌ڕوانكردنی پاداشت، هيممه‌ت بكه‌ن و به‌ره‌نگاری به‌ربه‌سته‌كان ببنه‌وه و پڕ به‌پێستی پۆسته‌كانيان ده‌سه‌ڵاته‌كانی به‌رده‌ستيان به‌كار بهێنن و سيسته‌می پێ چاك بكه‌ن. ئه‌زموونه‌كه ده‌يسه‌لمێنێ كه زۆر هه‌نگاوی چاكسازيی هه‌ن كه ده‌كرێ به تاكه‌كه‌س و به تيمی بچووك و به گروپی پێشه‌نگ ئه‌نجام بدرێت. ڕه‌نگه له سه‌ره‌تادا به‌ربه‌ست و به‌رهه‌ڵستی زۆر بێنه به‌رده‌م، وه خه‌لك به ئاسانی له ماوه‌يه‌كی كورتدا بايه‌خی ڕيفۆرمه‌كه نه‌زانی، به‌ڵام له‌گه‌ڵ كاری بێ وچان و گه‌ياندنی په‌يام و كه‌ڵه‌كه بوونی ئه‌زمووندا، زۆرينه‌ی خه‌لك لايه‌نه ڕووناكه‌كان و سووده گشتی و نيشتيمانيه‌كانی ڕيفۆرم ده‌بينن و داوای زياتريش له سه‌ركرده‌كان ده‌كه‌ن. هه‌روه‌ها ئه‌زموونه‌كه ده‌يسه‌لمێنێ كه‌وا له ده‌ره‌نجامی چاكسازی و ڕيفۆرمی بنه‌ڕه‌تيدا، حيزبه ساسيه‌كان و سه‌ركرده‌كانيان پێش خه‌ڵكی هه‌رێم سوودمه‌ند ده‌بن. بۆيه‌ش ڕيفۆرم له به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگای هه‌رێمدايه و هيچ پاساوێك نيه كه به زووترين كات ده‌ستی پێ نه‌كرێت. پڕۆسهی ڕيفۆرم ته‌نيا ده‌ستپێكه‌كه‌ی زه‌حمه‌ته، به‌ڵام له دوای سه‌لماندنی نيه‌تچاكی و پێداگيريی له‌سه‌ر به‌رده‌وام بوون، ژماره‌ی پشتگيريكه‌رانی ڕيفۆرم له‌نێو توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگدا ڕۆژ له دوای ڕۆژ ڕوو له زيادبوون ده‌كه‌ن.
Page updated
Google Sites
Report abuse