Embedded Files
بيرەوەری كاری لۆبی لە بەریتانیا: لە هەڵەبجەوە بۆ شەڕی كوەیت
ئه‌و كاته‌ی كه وه‌ك پزيشكێكی په‌ناهه‌نده گه‌يشتمه به‌ريتانيا، شێتكی وام له باره‌ی هونه‌ر و زانستی لۆبی نه‌ده‌زانی. له دوای شاره‌زا بوونی ده‌وروبه‌ر و تێكه‌ڵاوی كۆمه‌ڵگای كوردی، وه‌ك كوردێكی بێ لايه‌ن به‌شداريم له جموجۆڵ و چالاكيه‌كان ده‌كرد. زۆربه‌ی چالاكيه‌كانيش بريتی بوون له كۆبوونه‌وه و سێميناری سياسی حيزبی، كه له‌لايه‌ن حيزبه‌كانه‌وه وه‌يان ڕێكخراوه‌كانی سه‌ر به حيزبه‌كانه‌وه (وه‌ك هی قوتابيان) ئه‌نجام ده‌دران. متمانه و كاری هه‌ره‌وه‌زی نێوان حيزبه‌كان له‌وپه‌ڕی كزی دابوو. ئه‌و كاته‌ش گفتوگۆی نێوان يه‌كێتی نيشتيمانی كوردستان و ڕژێمی عيراق به‌رده‌وام بوو (به‌ره‌به‌ری كۆتايی بوو)، بۆيه به‌ره‌ی (جود، الجبهه الوطنيه الديمقراطيه) و به‌ره‌ی يه‌كێتی به‌جيا و له دژی يه‌كتر كاريان ده‌كرد و هه‌ريه‌كه‌يان ئالقه‌ی په‌يوه‌ندی و چالاكی خۆی هه‌بوو. له نێو به‌ره‌ی جوديش دا، حيزبه‌كان حه‌زيان به‌يه‌كتر نه‌ده‌كرد و ئه‌ندامه‌كانيان ڕكابه‌ری يه‌كتريان ده‌كرد. له دوای تێك چوونی گفتوگۆكه‌ی يه‌كێتی و ڕژيميش، ماوه‌يه‌كی زۆری برد هه‌تا ئه‌ندامانی يه‌كێتی و به‌ره‌ی جود (پارتی ديموكرات و كۆمۆنيست و سۆشياليست و گه‌ل و چه‌ند حيزبێكی غه‌يره كورد) له‌يه‌كتر نزيك بوونه‌وه. ئيتر به قهدهر ئه‌وه‌ی كه كورد له كوردستان بنده‌سته و لێقه‌وماو و پارچه پارچه بوو، به قهدهر ئه‌وه‌ش كوردی هه‌نده‌ران هه‌مه جه‌مسه‌ر و ناته‌با و ناكۆك بوو، و چالاكيه‌كانی كه‌م ته‌نسيق بوو.
بۆ يه‌كه‌مجار، مه‌ڵبه‌ندی ڕۆشنبيری كوردی له ساڵی ١۹٨٥ به هيممه‌تی چه‌ند دڵسۆزێكی ڕۆشنبير و بێ لايه‌ن هاته دروست بوون. مه‌ڵبه‌ند ڕۆڵێكی مه‌زنی بينی له كۆ كردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای كوردی له ده‌وره‌ی چه‌قێكی بێ لايه‌ن، چه‌قی قه‌زيه‌ی كوردی و خه‌باتی هه‌ره‌وه‌زی بۆ خزمه‌تی كه‌ڵتور و مێژوو و كۆمه‌ڵ و چاره‌نوسی كوردی. مه‌ڵبه‌ند ڕۆڵی باڵوێزخانه‌ی كوردی له به‌ريتانيا ده‌ديت و له باڵوێزخانه‌يه‌ك زياتر خزمه‌تی به كۆمه‌ڵگاكه ده‌كرد. به‌ڵام چالاكيه‌كانی مه‌ڵبه‌نديش، هه‌روه‌ك ڕێكخراوه‌كانی تر، به گشتی له‌نێو خودی كۆمه‌ڵگاكه بوو، واته ڕوويان له ناوه‌و‌ه بوو، و كورد لهگهڵ كورد ده‌يكرد. له زۆربه‌ی حاڵه‌تدا ئه‌ندامانی حيزبه كورديه‌كان تێيدا خه‌ريكی پێشبڕكێ بوون بۆ ده‌ست به‌سه‌ردا گرتنی ئيداره‌ی مه‌ڵبه‌ند، و به‌كار هێنانی جيهازه‌كه‌ی بۆ مه‌به‌ستی حيزبايه‌تی. ئه‌و پێشبڕكێيه له پڕۆسه‌ی كه‌مپه‌ينی هه‌ڵبژاردنه‌كانی كۆميته‌ی به‌ڕێوه‌بردنی مه‌ڵبه‌ند دا ڕه‌نگی ده‌دايه‌وه، كه ته‌نگژاوی و شه‌ڕی ئه‌عساب و ليسته‌و ليسته‌كاری و يه‌كتر بريندار كردن له‌و په‌ڕيدا بوو.
هه‌رچی لۆبی به‌ره‌وده‌ر بوو (واته كورد لهگهڵ ئينگليز)، به‌ر له كاره‌ساتی ههڵهبجه، زۆر كز و لاواز و كه‌م ته‌نسيق و كه‌م كاريگه‌ر بوو. ديسانه‌وه له ڕێگه‌ی حيزبه‌كانه‌وه ئه‌نجام ده‌دران، و هه‌ريه‌كه‌ش له‌و حيزبانه په‌يوه‌نديه ده‌ره‌كيه‌كانی ده‌پاراست و به‌شداری يه‌كتريان پێ نه‌ده‌كرد. ئه‌و حاڵه به‌رده‌وام بوو هه‌تا لێك نزيك بوونه‌وه‌ی پارتی و يه‌كێتی و دامه‌زرانی به‌ره‌ی كوردستانی، و هه‌تا كاتی ده‌ستپێكی كه‌مپه‌ينی ئه‌نفال و ڕۆژی قه‌ومانی كيميابارانی ههڵهبجه. له‌وێ به‌ولاوه، چالاكيه‌كانی لۆبی كوردی شێوازێكی نوێ و ته‌وژمێكی تری په‌يدا كرد. هه‌موو دڵسۆزێك كه بۆی ده‌ڕه‌خسا به‌شداری له چالاكيه‌كان ده‌كرد و هه‌ريه‌كه‌يان به گوێره‌ی توانا و لێهاتوويی و ئه‌زمون و پسپۆڕی خۆی كاری لۆبی جۆراوجۆری ئه‌نجام ده‌دا. هه‌ر له خۆپيشاندان و ڕێ پێوان و شه‌ونخونی و كۆكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ك و ده‌يان جۆری تری هه‌ڵمه‌ت.
خه‌باتی لۆبی سياسی و كۆمه‌ڵايه‌تی كوردی پێويستی به پاڵپشتيه‌تی زانستی بوو بۆ ئه‌وه‌ی به به‌ڵگه و زانياری و ڕاوێژكاريی زانستی پشت ئه‌ستوور بێ. ده‌مێك بوو، لهگهڵ دۆست و ئاكتيڤيسته‌كانی له‌نده‌ن ئه‌و بابه‌ته‌مان تاوتوێ ده‌كرد، به‌ڵام هه‌تا سه‌رده‌می كيميابارانی ههڵهبجه كارێكی ئه‌وتۆمان له‌سه‌ر ئه‌و بيرۆكانه نه‌كردبوو.
گڕوپی پشتگيری زانستی و پزيشكی كوردی و به‌ريتانی
له مارتی ١۹٨٨، له دوای كاره‌ساتی ههڵهبجه، پێويستيمان به زانياری پزيشكی و زانستی بوو بۆ ئه‌وه‌ی له لايه‌كه‌وه به زانايانه باس له ده‌ردی قوربانيه‌كانی كيمياباران بكه‌ين و به ڕۆژنامه و ميديا و حكومه‌ت و خه‌ڵكی به‌ريتانی بگه‌يه‌نين. له لايه‌كی تريشه‌وه كۆمه‌كی پزيشكی و زانياری و ئامۆژگاری پزيشكی و زانستی پێشكه‌ش به لێقه‌وماوه‌كان بكه‌ين. هه‌تا ئه‌و سه‌رده‌مه ئه‌و كارانه به په‌رش و بڵاوی و تاكه‌كه‌سی ئه‌نجام ده‌دران و ڕۆژنامه‌كانيش متمانه‌يان به به‌ڵگه و گۆته‌كانمان نه‌بوو چونكه داڕژتنی زانياريه‌كانمان سياسيانه بوو نه‌وه‌ك زانستيانه.
به هاوكاری كۆمه‌ڵێك دۆستی شاره‌زا و لۆبيزان و زانياری به‌ريتانی، ڕێكخراوێكی پشتگيری كردنی كوردی و به‌ريتانيمان پێك هێنا. مه‌به‌ستيش له‌وه كاری لۆبی كردن بوو، بۆ ئه‌وه‌ی زانا و پزيشك و ڕۆشنبير و ئه‌كاديمی و خه‌ڵكی شاره‌زا، به يه‌كه‌وه كاری هه‌مه جۆر ئه‌نجام بده‌ن بۆ په‌يدا كردنی به‌لگه‌ی زانستی بۆ ڕيسوا كردنی حكومه‌تی عيراق. بۆ ئيحراج كردنی حكومه‌تی به‌ريتانی و ئه‌مه‌ريكی، و بۆ فشار كردن و په‌يدا كردنی پشتگيری و كۆمه‌ك بۆ په‌ناهه‌نده و قوربانيه‌كانی ئه‌نفال.
ئه‌و ڕێكخراوه، له سه‌ره‌تادا له ژێر ناوی (گڕوپی پشتگيری زانستی و پزيشكی كوردی و به‌ريتانی، Kurdish British Scientific & Medical Support Group) (KBSMSG) بوو. ئهندامه ئينگليزه‌كان، (ئه‌ليزابێث سيگمۆند) و (ويليه‌م سيگمۆند) و (ئه‌ڵيسته‌ر هه‌ی) و (جوليان پاری ڕۆبينسن) و (ڕێڤه‌راند ئه‌لان ڕهيس) بوون. ئه‌وانه و چه‌ندين ئه‌ندامی ئاكتيڤی بێ لايه‌نی كۆمه‌ڵگای كوردی (وه‌ك ئيبراهيم باراڤی و كه‌مال قه‌يتولی)، شان به شانی ئه‌وان چه‌ند كادرێكی حيزبی شاره‌زا و زمانزان، كاری لۆبی ئه‌نجام ده‌درا. ڕۆڵی هه‌ڵسوڕێنه‌ر (سكرتێر)ی ڕێكخراوه‌كه‌ش به من سپێردرابوو. وورده وورده گڕوپه‌كه وای لێهات كاره‌كانی پڕ ته‌نسيق ده‌بوو و هه‌يكه‌لی ڕێكخراوێكی وه‌ر ده‌گرت. له ۳ی سێپتێمبه‌ری ١۹٨٨، كۆ بوونه‌وه‌يه‌كی ئه‌ندامانمان ئه‌نجام دا و تێيدا كۆميته‌يه‌‌ك به فه‌رمی ده‌ستنيشان كرا. پڕۆفيسۆر كه‌مال مه‌جيد كرايه سه‌رۆك و من سكرتێر و جه‌عفه‌ر قادر بووه خه‌زنه‌دار. كه‌مال قه‌يتولی و كه‌مال ميراوده‌لی و فه‌ره‌يدوون ڕه‌فيق حيلمی بوونه ئه‌ندامی كۆميته. ئه‌و كۆميته‌يه بووه ناوكێك بۆ دامه‌زرانی كۆمه‌له‌يه‌كی زانستی و پزيشكی هه‌ميشه‌يی كه تا ئيمڕۆش هه‌ر چالاكه.
كۆمه‌ڵه‌ی زانستی و پزيشكی كوردی
له دوای ماوه‌يه‌ك له كاری لۆبی به‌رچاو و سه‌ركه‌وتوو، خه‌ڵكه‌كه ڕۆڵی گڕوپی KBSMSG يان به‌رز ده‌نرخاند. وه به هۆی ته‌شه‌نه كردنی تۆڕی په‌يوه‌نديه‌كانمان، وورده وورده سه‌رو سيمای ڕێكخراوهكه ڕووی له دامه‌زراندن ده‌كرد. ده‌ستوورێكمان بۆ ڕێكخراوهكه دارێژت، كه كاتێكی زۆری بردين، چونكه له سه‌ر هه‌ر ووشه‌يه‌ك و عيباره‌تێك و ڕاناوێك ده‌يان گفتوگۆی له‌سه‌ر ده‌كرا. ده‌ستووره‌كه تا ئێستاش له كاردايه و گۆڕانێكی ئه‌وتۆی به‌سه‌ردا نه‌هاتوه.
له مانگی فێبروه‌ری ١۹٨۹، ده‌عوه‌تنامه‌مان بۆ پزيشك و ئه‌كاديميه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی نارد و به شه‌خسیش داوامان له دڵسۆزان ده‌كرد كه به دوو ده‌نگی ڕێكخراوه‌كه‌وه بێن. نامه‌ی پشتگيريمان له خه‌ڵكانێكی زۆر بۆ هات، و له ڕۆژی ١٨ی مانگی مارتی ١۹٨۹، له دوای ته‌واو كردنی ڕێپێوان و خۆپيشاندانێكی جه‌ماوه‌ری له شاری له‌نده‌ن به بۆنه‌ی ساڵيادی كاره‌ساتی ههڵهبجه، ئه‌ندامه‌كان له هۆڵی مه‌لبه‌ندی ڕۆشنبيری كوردی له ستۆكوێل، له كاتژمێر ٦ هه‌تا ۹ی ئێواره، كۆبووينه‌وه. به ئاماده بوونی سی (۳٠) پشتگيريكه‌ر و ئه‌ندام، وه به‌شداری مێوانانی وڵاتانی تر (وه‌ك نه‌جات مه‌حوی كه له ئه‌ڵمانياوه هاتبوو)، كۆنفرانسی دامه‌زراندنی ڕێكخراوه‌كه‌مان ئه‌نجام دا و ناوه‌كه‌يمان كرده (KSMA، Kurdish Scientific and Medical Association) (كۆمه‌ڵه‌ی زانستی و پزيشكی كورد، كسمه) ديسانه‌وه، ڕۆڵی كارگێڕو سكرتێری ڕێكخراوه‌كه‌م پێ سپێردرايه‌وه. فوئاد هه‌ناری بووه سه‌رۆك، و كه‌مال قه‌يتولی بووه جێگری سه‌رۆك، و جه‌عفه‌ر قادر بووه خه‌زنه‌دار، و سه‌ركه‌وت كه‌ريم وه‌ك ئه‌ندامێكی كۆميته.
لهگهڵ كه‌ڵه‌كه بوونی ئه‌زمووندا، هه‌تا ده‌هات كاری كسمه كاريگه‌رتر ده‌بوو، و پشتگيريكه‌ر و ئه‌ندامانی ڕوويان له زيادی بوو. له‌و ساته‌وه هه‌تا ئێستاش ئه‌و ڕێكخراوه، له‌سه‌ر هه‌مان ده‌ستوور و په‌يڕه‌و و پڕۆگرام ڕۆيوه و به‌رده‌وام ڕۆڵی ئاكتيڤی له پشتگيری و كۆمه‌كی خه‌ڵكی كوردستان و كۆمه‌ڵگای كوردی هه‌نده‌رانی بينيوه، و تهواوی ڕێكخراو و پارته كورديه‌كان شايه‌ديان بۆ ئه‌و ڕۆله ميژوويیه‌ی داوه. لهگهڵ تێپه‌ڕ بوونی كات و ڕوداوی گرنگ و گۆڕانی بارودۆخی كوردستان، ته‌ركيز و ئه‌وله‌وياتی كسمه‌ش هه‌ر له گۆڕاندا بووه. له سه‌رده‌می ههڵهبجه و ئه‌نفاله‌وه هه‌تا كۆڕه‌و، كاره‌كان بريتی بوون له لۆبی و بيره‌وه‌ری ساڵانه‌ی ههڵهبجه و په‌يدا كردنی كۆمه‌ك. له دوای ڕزگار بوونی هه‌رێمی باشووری كوردستان، ته‌ركيزی چالاكيه‌كان چووه سه‌ر پێكه‌وه به‌ستنه‌وه‌ی زانا و پزيشكانی هه‌نده‌ران بۆ پشتگيری حكومه‌تی كوردی و سيسته‌می خوێندنی باڵا و ته‌ندروستی و لايه‌نی تر. بۆ نمونه له ٢٦ی ئۆكتۆبه‌ری ١۹۹١، كسمه يه‌كه‌م كۆنفرانسی زانستی و پزيشكی كوردی نێوده‌وڵه‌تی ئه‌نجام دا كه (١٢٦) زانا و پزيشك به‌شداريان تێدا كرد. ئه‌وانه له چه‌ندين وڵاتی جيا جيا بۆی هاتبوو. له‌وانه نادری نادرۆف له كازاخستان، و ئازاد خانه‌قا و ئه‌حمه‌د جلوسی و نه‌جيب خه‌فاف و وريا كه‌ريم له ئه‌ڵمانيا، و ئه‌حمه‌د عوسمان و فوئاد ده‌رويش له ئه‌مه‌ريكا و چه‌ند ميوانێكی تر له وڵاتانی سكانده‌نافی و ئه‌وروپی هاتبوون.
پشتگيری زانكۆكان و خوێندنی باڵا
كسمه ڕۆڵێكی باڵای له پشتگيری زانكۆكان و قوتابيانی خوێندنی باڵا و ڕاهێنانی سه‌ركرده ئه‌كاديميه‌كان بينيوه. له سه‌رده‌می هه‌شتا و نه‌وه‌ده‌كان، ڕاوێژكاری و پشتگيری پێشكه‌ش به قوتابيان و خاوه‌ن پيشه په‌ناهه‌نده‌كانی هه‌نده‌ران ده‌كرد، و خه‌ڵكی پڕۆفێشنه‌لی لێك ده‌به‌سته‌وه. له نه‌وه‌ده‌كانيش، له دوای ڕزگار بوونی به‌شێكی هه‌رێم، كسمه هه‌وڵی داوه زانكۆكانی كوردستان به هی ده‌ره‌وه ببه‌ستێته‌وه، و كۆمه‌كیان بۆ په‌يدا بكات، و زهمالهی خوێندن بۆ قوتابيان وه‌ده‌ست بێنێ. ده‌يان مامۆستا و زانا و لێكۆڵه‌ره‌وه له ڕێگه‌ی كسمه‌وه ناردرانه كوردستان بۆ به‌جێ گه‌ياندنی خزمه‌تی جۆراو جۆر. له‌به‌ر گرنگيی و مه‌زنيی ئه‌ركی پشتگيری خونێدنی باڵا له كوردستان، وه زياد بوونی ژماره‌ی زانكۆ و په‌يمانگاكان و خوێندكاره‌كان، مه‌سه‌له‌ی په‌يدا كردنی كۆمه‌ك پێويستی به ته‌ركيزی چه‌ند كه‌سێكی ڤۆڵه‌نتير هه‌بوو كه وه‌ك كۆميته‌يه‌كی به‌جيا و وه‌ك چه‌قی ئه‌و خه‌باته كار بكه‌ن. بۆيه له هاوينی ١۹۹٢دا كۆميته‌يه‌كی تازه‌مان پێكه‌وه نا به‌ناوی (كۆميته‌ی پشتگيری زانكۆی سه‌لاحه‌ددين). كۆميته‌كه بريتی بوو له هه‌مان ئهندامه ئاكتيڤه‌كانی كسمه و چه‌ند ڤۆڵه‌نتيرێكی تری ده‌ره‌وه‌ی. دوای دروست بوونی زانكۆی دهۆك و سلێمانی و چه‌ندين په‌يمانگای تازه، ناوی كۆميته‌كه‌مان گۆڕی بۆ (كۆميته‌ی پشتگيری ئينستيوته‌كانی خوێندنی باڵا له كوردستانی عيراق [شيك]، (SCHEIK)
(Support Committee for Higher Education in Iraqi Kurdistan). كۆميته‌ی شيك به هيممه‌تی فوئاد هه‌ناری و محمد خێلانی و شيروان غه‌فور و چه‌ند دۆستێكی دڵسۆزی ماندوونه‌ناس، كاری شايانی ئه‌نجام دا. هه‌ر له ناردنه‌وه‌ی پاره و كه‌لوپه‌ل و كتێبه‌وه بگره هه‌تا ده‌گاته پزيشكی ئيمتيحانكه‌ر و ده‌ستكه‌وتی هه‌مه‌جۆری تر. يه‌كيك له ده‌ستكه‌وته ميژووييه‌كانی شيك و كسمه بريتی بوو له وه‌ده‌ستهێنانی ئيعتيرافی كاونسلی گشتی پزيشكانی به‌ريتانی (General Medical Council) به كۆليجی پزيشكی زانكۆی سه‌لاحه‌ددين و دواتر هی سلێمانی و دهۆك. به‌و ئيعتيرافه ده‌رگای خوێندنی پسپۆڕی و كاركردنی ده‌رچووه‌كانی ئه‌و كۆليجانه له وڵاتی به‌ريتانيا كرايه‌وه. ئه‌وه كاريگه‌ری زۆری هه‌بوو له‌سه‌ر ووره‌ی تازه پزيشكه‌كان و موئه‌سسه‌سه ته‌ندروستيه‌كانی كوردستان. له‌و ساته‌وه هه‌تا ئيمڕۆ، ژماره‌يه‌كی زۆری پزيشكی ده‌رچووی ئه‌و كۆليجانه گه‌يشتوونه‌ته به‌ريتانيا سووديان له‌و ده‌ستكه‌وته وه‌رگرتووه.
هه‌ريه‌كه‌مان له لای خۆيه‌وه به گوێره‌ی توانا هه‌وڵی خۆی ده‌دا، جا له ڕێگه‌ی كسمه بوايه وه‌يان شيك، وه‌يان ڕێكخراوی تر وه‌يان به كاری فه‌ردی. دياره كه‌وا مه‌زنترين سه‌رمايه‌ی بزوتنه‌وه‌ی كوردی له ده‌ره‌وه‌ی وڵات بريتیه له‌و كورده پڕۆفيشنه‌لانه‌ی كه به ڤۆله‌نته‌ری خه‌مخۆری وڵاتن و له‌ڕێگه‌ی پيشه‌و كاری پسپۆڕی خۆيانه‌وه و له‌ڕێگه‌ی شاره‌زاييان له سيسته‌می وڵاته بيانيه‌كاندا، بێ وچان له خزمه‌تی وڵات دا كارده‌كه‌ن. خۆشبه‌ختانه، ئيمڕۆ كوردستان توانای دارايی زۆر بوه و ده‌رگای جيهانی بۆ كراوه‌ته‌وه. ئێمه‌ش، وه‌ك كسمه يان شيك يان به ته‌نياكه‌سيی، ئه‌و فڕسه‌ته نوێيانه‌مان قۆستۆته‌وه بۆ زياتر ڕاهێنانی سه‌ركرده ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان و هێنانه ده‌ره‌وه‌ی زۆرترين ژماره‌ی مامۆستا و خوێندكار و فه‌رمانبه‌ری مه‌سئول له خوێندی باڵا. بۆ نموونه، هه‌ر له زانكۆی نۆتينگهام، شوێنی كاری ئێستام، توانيومانه به ده‌يان زهمالهی قوتابيان و چه‌ندين كۆڕسی ڕاهێنانی سه‌ركرده ئه‌كاديميه‌كانمان ڕێك بخه‌ين و ئێستا به هۆی ئه‌و هه‌وڵ و هيممه‌تانه‌وه تۆڕی په‌يوه‌نديه‌كانی زانكۆكان له ئاستێكی به‌رزدايه.
هه‌ريه‌كه‌مان له لای خۆيه‌وه به گوێره‌ی توانا هه‌وڵی خۆی ده‌دا، جا له ڕێگه‌ی كسمه بوايه وه‌يان شيك، وه‌يان ڕێكخراوی تر وه‌يان به كاری فه‌ردی. دياره كه‌وا مه‌زنترين سه‌رمايه‌ی بزوتنه‌وه‌ی كوردی له ده‌ره‌وه‌ی وڵات بريتیه له‌و كورده پڕۆفيشنه‌لانه‌ی كه به ڤۆله‌نته‌ری خه‌مخۆری وڵاتن و له‌ڕێگه‌ی پيشه‌و كاری پسپۆڕی خۆيانه‌وه و له‌ڕێگه‌ی شاره‌زاييان له سيسته‌می وڵاته بيانيه‌كاندا، بێ وچان له خزمه‌تی وڵات دا كارده‌كه‌ن. خۆشبه‌ختانه، ئيمڕۆ كوردستان توانای دارايی زۆر بوه و ده‌رگای جيهانی بۆ كراوه‌ته‌وه. ئێمه‌ش، وه‌ك كسمه يان شيك يان به ته‌نياكه‌سيی، ئه‌و فڕسه‌ته نوێيانه‌مان قۆستۆته‌وه بۆ زياتر ڕاهێنانی سه‌ركرده ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان و هێنانه ده‌ره‌وه‌ی زۆرترين ژماره‌ی مامۆستا و خوێندكار و فه‌رمانبه‌ری مه‌سئول له خوێندی باڵا. بۆ نموونه، هه‌ر له زانكۆی نۆتينگهام، شوێنی كاری ئێستام، توانيومانه به ده‌يان زهمالهی قوتابيان و چه‌ندين كۆڕسی ڕاهێنانی سه‌ركرده ئه‌كاديميه‌كانمان ڕێك بخه‌ين و ئێستا به هۆی ئه‌و هه‌وڵ و هيممه‌تانه‌وه تۆڕی په‌يوه‌نديه‌كانی زانكۆكان له ئاستێكی به‌رزدايه.
له ژێر چه‌تری كسمه، له ساڵی ٢٠٠٤/٢٠٠٥ دا، گۆڤاری (زانين)، يه‌كه‌م گۆڤاری زانستی ئه‌له‌كترۆنی ساڵانه‌ی به زمانی ئنگليزیمان، ده‌ركرد. ئه‌وه‌ش به هيممه‌تی ده‌سته‌يه‌ك له ئه‌كاديميانی كوردی كوردستان و هه‌نده‌ران بوو. بێجگه له نووسه‌ران و ڕاوێژكاران، (ديلان ڕۆشانی) ده‌ستێكی باڵای له ديزاين و په‌خش كردنی گۆڤاره‌كه له‌سه‌ر تۆڕی ئينته‌رنێت بينی. منيش وه‌ك سه‌رنووسه‌ر (Editor in Chief) سه‌رپه‌رشتی ده‌ركردنی دوو ژماره‌‌م كرد كه له (www.zaninonline.org) دا به‌دی ده‌كرێن. ئه‌و گۆڤاره، كه له ڕووی چۆنايه‌تی زانستيه‌وه له ئاستێكی به‌رزدايه، ده‌ستپێشخه‌ريه‌ك بوو بۆ كۆ كردنه‌وه‌ی هيممه‌تی زانا كورده‌كانی كوردستان و هه‌نده‌ران، به‌و هيوايه‌ی كه له دواڕۆژدا زانكۆكانی كوردستان له ئامێزی بگرن و بيكه‌ن به مينبه‌ری لێكۆڵينه‌وه‌ی زانستی كوردستان. دياره كه جارێ زووه و هێشتا كوردستان ماڵی ته‌رتيب نه‌بووه و زانكۆكان و سه‌نته‌ره‌كانی لێكۆڵينه‌وه‌‌كانی كوردستان به‌وه ڕانه‌گه‌يشتوون كه لێكۆڵينه‌وه‌ی زانستی له ڕكێفی سيسته‌می ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی و سيسته‌می كۆنی عيراق ده‌ربهێنن. سه‌ركرده ئه‌كاديميه‌كان تموحی ئه‌وه‌يان هه‌يه كه ئاستی ئه‌كاديمی به‌رز بكه‌نه‌وه و له ئاينده‌دا بيگه‌يه‌ننه ئاستی جيهانی.
له ژێر چه‌تری كسمه، له ساڵی ٢٠٠٤/٢٠٠٥ دا، گۆڤاری (زانين)، يه‌كه‌م گۆڤاری زانستی ئه‌له‌كترۆنی ساڵانه‌ی به زمانی ئنگليزیمان، ده‌ركرد. ئه‌وه‌ش به هيممه‌تی ده‌سته‌يه‌ك له ئه‌كاديميانی كوردی كوردستان و هه‌نده‌ران بوو. بێجگه له نووسه‌ران و ڕاوێژكاران، (ديلان ڕۆشانی) ده‌ستێكی باڵای له ديزاين و په‌خش كردنی گۆڤاره‌كه له‌سه‌ر تۆڕی ئينته‌رنێت بينی. منيش وه‌ك سه‌رنووسه‌ر (Editor in Chief) سه‌رپه‌رشتی ده‌ركردنی دوو ژماره‌‌م كرد كه له (www.zaninonline.org) دا به‌دی ده‌كرێن. ئه‌و گۆڤاره، كه له ڕووی چۆنايه‌تی زانستيه‌وه له ئاستێكی به‌رزدايه، ده‌ستپێشخه‌ريه‌ك بوو بۆ كۆ كردنه‌وه‌ی هيممه‌تی زانا كورده‌كانی كوردستان و هه‌نده‌ران، به‌و هيوايه‌ی كه له دواڕۆژدا زانكۆكانی كوردستان له ئامێزی بگرن و بيكه‌ن به مينبه‌ری لێكۆڵينه‌وه‌ی زانستی كوردستان. دياره كه جارێ زووه و هێشتا كوردستان ماڵی ته‌رتيب نه‌بووه و زانكۆكان و سه‌نته‌ره‌كانی لێكۆڵينه‌وه‌‌كانی كوردستان به‌وه ڕانه‌گه‌يشتوون كه لێكۆڵينه‌وه‌ی زانستی له ڕكێفی سيسته‌می ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی و سيسته‌می كۆنی عيراق ده‌ربهێنن. سه‌ركرده ئه‌كاديميه‌كان تموحی ئه‌وه‌يان هه‌يه كه ئاستی ئه‌كاديمی به‌رز بكه‌نه‌وه و له ئاينده‌دا بيگه‌يه‌ننه ئاستی جيهانی.
نموونه‌ی چالاكيه زانستی و پزيشكيه‌كان له ساڵانی هه‌شتاكان
نموونه‌ی چالاكيه زانستی و پزيشكيه‌كان له ساڵانی هه‌شتاكان
گڕوپی KBSMSG، كه دوايی بوه ڕێكخراوی كسمه (KSMA)، له نزيكه‌وه ته‌نسيقیان لهگهڵ مه‌لبه‌ندی ڕۆشنبيری كوردی و به‌ره‌ی كوردستانی و ڕێكخراوی تر ده‌كرد. يه‌كێك له پرينسيپه‌كانی ڕێكخراوهكه ئه‌وه بوو كه‌وا هه‌تا ئه‌و ڕۆژه‌ی كه كوردستان ڕزگاری ده‌بێ، و هه‌لبژاردنی ئازادی تێدا ده‌كرێ، ئه‌وا حيزبه جه‌ماوه‌ريه‌كانی كوردستان ته‌نيا نوێنه‌ری كوردن. ئه‌وانه بۆشايی ده‌سه‌ڵاتيان پڕ كردوه‌ته‌وه و پێشڕه‌وێتی بزوتنه‌وه‌يان گرتۆته ده‌ست. بۆيه ئه‌گه‌ر هه‌ر ڕێكخراوێكی بێ لايه‌نی پيشه‌يی بيه‌وێ خزمه‌ت به بزوتنه‌وه و پێشمه‌رگه و په‌ناهه‌نده و ئاواره و كۆمه‌ڵگای كورده‌واری بكات، ئه‌وا پێويسته ته‌نسيق لهگهڵ حيزبه‌كان بكات و لهگهڵ نوێنه‌ره‌كانيان په‌يوه‌ندی ببه‌ستێ، هه‌تاوه‌كو كار له يه‌كتر تێك نه‌ده‌ن و هه‌ماهه‌نگ بن و ته‌نسيقی چالاكيه‌كانيش به ڕێكی بكه‌ن. كاری لۆبی به‌بی ئه‌و جۆره ته‌نسيقه كه‌م كاريگه‌ر و كه‌م سووده.
كۆمه‌كی پزيشكی كوردی
يه‌كێك له‌و ڕێكخراوانه‌ی كه ته‌نسيقمان له‌گه‌ڵياندا هه‌بوو، ڕێكخراوی (كۆمه‌كی پزيشكی كورديی، Kurdish Medical Relief) بوو، كه سه‌رۆكه‌كه‌ی (لۆرد ئه‌يڤبه‌ری) بوو، سكرتێره‌كه‌ی پارێزه‌ر (ماری دايه‌نس) بوو، و ئهندامه چالاكه‌كانی بريتی بوون له (مونيره موفتيزاده و ڕزگار ئه‌مين، و ماری ئۆشه‌ی). ئه‌وانه، به پشتگيری ڕێكخراو و ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگاكه، هه‌وڵی بێ وچانیان له بواری په‌يدا كردنی پاره و ناردنه‌وه‌ی كۆمه‌ك و ئامۆژگاری ياسايی بۆ په‌ناهه‌نده‌كان ده‌دا. سه‌رچاوه‌ی پاره‌كانيشی بريتی بوون له گرانتی خێرخوازی و پاره‌ی به‌خشراو كه ئه‌ندامانی كۆمه‌لگای كوردی بۆيان كۆ ده‌كرده‌وه. بۆ نموونه، ڕۆژێكيان، له ٤ی فێبروه‌ری ١۹٨۹، زياتر له پازده كه‌س له ئه‌ندامانی گڕوپی KBSMSG و KMR كه‌وتينه هه‌ڵمه‌تی پاره كۆكردنه‌وه له ناو شه‌قامه قه‌ڕه‌باڵغه‌كانی له‌نده‌ن. هه‌ريه‌كه‌مان لافيته‌يه‌كی ئاواره‌كانی كوردی هه‌رگرتبوو و قۆقيله‌ی ڕاگرتبوو، و له‌و ڕۆژه‌دا سێ (۳) هه‌زار پاوه‌ندمان كۆ كرده‌وه. به هۆی ئه‌و جۆره كارانه، ڕێكخراوی KMR ڕۆڵێكی مه‌زنی ده‌ديت له هه‌لگرتنی به‌شێكی مه‌سره‌فی لۆبی كردن و كۆمه‌كی په‌ناهه‌نده‌كانی به‌ريتانيا و په‌ناهه‌نده‌كانی كورد له توركيا.
كۆميته‌ی بيره‌وه‌ری ههڵهبجه
بۆ ئه‌نجامدانی كاری لۆبی و ته‌نسيق كردن لهگهڵ نوێنه‌رانی به‌ره‌ی كوردستانی و خه‌ڵكی تری ئاكتيڤ، كۆميته‌يه‌كمان دروست كردبوو بۆ په‌يوه‌ندی كردن به خه‌ڵكی به‌ريتانیه‌وه. ئه‌و كۆميته له سه‌ره‌تا به ناوی (گڕوپی سۆليداريتی كوردی و به‌ريتانی) كاری ده‌كرد و دوايی ناويمان كرده (كۆميته‌ی بيره‌وه‌ری ههڵهبجه Remember Halabja Committee) كه هه‌تا يه‌كه‌م ساڵيادی ههڵهبجه (له مارتی ١۹٨۹) كاره‌كانی به‌رده‌وام بوو. من نوێنه‌ری KBSMSG و يه‌كێك له مونه‌سيقه‌كانی كۆميته‌كه بووم. هۆشيار زێباری و سيامه‌ند به‌ننا نوێنه‌ری پارتی ديموكراتی كوردستان بوون (له هه‌ندێ له دانيشتنه‌كاندا، هۆشيار زێباری ڕۆڵی سه‌رپه‌رشتيكه‌ريشی ده‌ديت). كاوه فه‌تاح بێسارانی نوێنه‌ری كۆمۆنيسته‌كان بوو، و خدر مه‌عسوم و سه‌باح سه‌عيد نوێنه‌ری يه‌كێتی نيشتيمانی كوردستان بوون. سه‌مير فه‌يلی ناوه‌ناو ده‌هات بۆ نوێنه‌رايه‌تی حيزبی سۆشياليستی كوردستان، و جه‌بار فه‌يلی نوێنه‌ری پارتی گه‌ل بوو. له هه‌ندێ له كۆبوونه‌وه‌كاندا، دۆستی شاره‌زای به‌ريتانيشمان له‌گه‌ڵدا بوو، به‌ڵام ئه‌وانه به‌رده‌وام نه‌ده‌هاتن.
كاره به‌رچاوه‌كه‌ی ئه‌و كۆميته‌يه، كۆبوونه‌وه سه‌ركه‌وتووه‌كه‌ی ساڵيادی ههڵهبجه بوو كه له كۆشكی په‌رله‌مانی به‌ريتانيا له ١٦ی مارتی ١۹٨۹ ئه‌نجام درا و تێيدا چه‌ندين گه‌وره كه‌سايه‌تی به‌ناوبانگی به‌ريتانی به‌شداريان كرد و پشتگيريان بۆ كورد و قوربانيه‌كانی ههڵهبجه ده‌ربڕی. له‌و كه‌سايه‌‌تيه به‌ناوبانگانه؛ بيشۆپ ترێڤه‌ر هه‌دڵستن (گه‌وره قه‌شه‌ی كه‌نيسه‌ی سانت جه‌يمس له پيكاديلی – له‌نده‌ن)، لۆرد كيلبراكن (كۆنه ڕۆژنامه‌نوس)، لۆرد ئه‌يڤبه‌ری (سه‌ر به حيزبی ليبرال)، بڕوس كێنت (سه‌رۆكی كۆميته‌ی دژبه چه‌كی ئه‌تۆمی)، جۆرج ڕۆبه‌رتسن (ئه‌ندام په‌رله‌مانی سه‌ر به پارتی كرێكاران و وه‌زيری سێبه‌ر)، داڤيد فيليپ و داڤيد ماكداول (نووسه‌ر بوون له كۆڤاری مافی كه‌مايه‌تيه‌كان، ماينۆريتی ڕايتس گڕوپ)، و ئه‌ليسته‌ر هه‌ی (پسپۆڕی چه‌كی كيميايی).
هه‌ر ئه‌و كۆميته‌يه، له ڕۆژی ١٨ی مارتی ١۹٨۹به كاری ڕێكخستنی خۆپيشاندان و رێپيوانێكی مه‌زن (به ناوی ڕێپيوانی بيره‌وه‌ری، March of Remembrance) هه‌ستا. له كاتژمێری يه‌كی پاش نيوه‌ڕۆ له (هايد پارك كۆڕنه‌ڕ) خه‌ڵكێكی زۆری كورد و به‌ريتانی كۆ بوونه‌وه. وه‌ك مونه‌سيقی رێپيوانه‌كه، كاری ڕێكخستنی خوتبه‌ی قسه‌كه‌ره‌كان به‌من سپێردرابوو. قسه‌كه‌ره‌كان جێرمی كۆربين (ئه‌ندام په‌رله‌مانی سه‌ر به پارتی كرێكاران، و پڕۆفيسۆر ستيڤن ڕۆوز (پڕۆفيسۆری ناوداری ئۆپن يونيڤێرسيتی) و ئه‌نجيلا كه‌نينگ (سه‌ر به كۆميته‌ی دژ به چه‌كی ئه‌تۆمی) و تيريزا دين (سه‌ر به كاونسلی ئاشتيخوازی به‌ريتانی) بوون. له دوای پێشكه‌ش كردن و ته‌واوبوونی خوتبه‌كان، ئه‌وجا كه‌وتينه ڕێگا به‌ره‌و پارك له‌ين و دوايی نايتسبريج، هه‌تا گه‌يشتينه به‌رامبه‌ر باڵوێزخانه‌ی عيراقی له (ساوث كێنزينكتن). له‌وێش هه‌تا كاتژمێر چواری پاش نيوه‌ڕۆ به هاتوهاوار و ده‌ربڕينی ناڕه‌زايی كۆتاييمان به خۆپيشاندانه‌كه هێنا. هه‌ر ئه‌و پاش نيوه‌ڕۆيه (١٨ی مارتی ١۹٨۹)، هه‌ندێ له‌و ئه‌ندامانه‌ی KBSMSG له خۆپێشاندان و ڕێپێوانه‌كه‌وه بوون، به‌ره‌و مه‌ڵبه‌ندی ڕۆشنبيری كوردی چووين، كه له‌وێ (له كاتژمێری ٦ی ئێواره) يه‌كه‌م كۆنفرانسی دامه‌زراندنی ڕێكخراوی كۆمه‌ڵه‌ی زانستی و پزيشكی كوردی ده‌ستی پێ كرد.
كه‌مپه‌ين بۆ ئاواره‌كانی كيميابارانی بادينان
له كۆتايی ئۆگه‌ست و سه‌ره‌تای سێپتيمبه‌ری ساڵی ١۹٨٨دا، زياتر له چل و سێ (٤۳) هه‌زار په‌ناهه‌نده‌ی ناوچه‌ی بادينانی كوردستانی باشوور، له دوا قۆناغی كه‌مپه‌ينی ئه‌نفالدا، له ترسی كيمياباران ڕايان كرد و په‌نايان برده به‌ر حكومه‌تی توركيا. له‌وێش، په‌ناهه‌نده‌كان گواسترانه‌وه سێ كه‌مپی (دياربه‌كر) و (ماردين) و (موش). هاوكات، بۆ پشتگيری ئاواره‌كان، كۆمه‌ڵگای كوردی و لۆبيسته‌كانی به‌ريتانيا، به مه‌به‌ستی هاوكاری و پاراستنی په‌ناهه‌نده‌كان، كه‌وتنه هه‌ڵمه‌ت بۆ ڕيسوا كردنی حكومه‌تی عيراقی، و فشار خستنه سه‌ر حكومه‌تی توركی. ديار بوو له‌و كاته‌دا توركيا نيازی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی په‌ناهه‌نده‌كانی هه‌بوو. فشاری ده‌خسته سه‌ريان و داوای گه‌ڕانه‌وه‌ی لێ ده‌كردن، به‌و بيانگه‌يه‌ی كه حكومه‌تی عيراقی لێبوردن (عه‌فو)ی ده‌ركردوه. ده‌م نا ده‌م ديپلۆماتی عيراقیان ده‌عوه‌ت ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ردانی كه‌مپه‌كان بكه‌ن و خه‌ڵك دڵنيا بكه‌نه‌وه و ڕايان كێشنه‌وه ناو عيراق. توركيا (٢٥٠٠) له په‌ناهه‌نده‌كانی ماردينی برده سه‌ر سنووری ئێران و له‌وێ به‌ڕه‌ڵای كردن. ئێرانيش له سه‌ره‌تادا ڕێگه‌ی نه‌دان به‌ڵام دوايی به په‌ناهه‌نده قه‌بولی كردن. توركه‌كان ڕێگه‌ی ڕێكخراوه كۆمه‌كيه مرۆڤايه‌تيه نێوده‌وڵه‌تيه‌كانيان نهدهدا بچنه ناو كه‌مپه‌كان بۆ يارمه‌تيدانی په‌ناهه‌نده‌كان. له‌جياتيان داوای بڕی سێ سه‌د مليۆن دۆلاريان ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی خۆيان به كاره‌كان هه‌ڵبستن. كه‌سيش ئه‌و پاره‌يه‌يه‌ی به توركيان نهدهدا.
له ڕۆژی گه‌يشتنی ئاواره‌كانه‌وه بۆ توركيا ئێمه، لۆبيسته‌كانی به‌ريتانيا، به ده‌يان كاری به‌رچاو هه‌لساين، له نامه و نامه‌كاری و چاوپێكه‌وتنی ڕۆژنامه‌وانی و په‌يوه‌ندی كردن به حكومه‌ت و ئه‌ندامانی په‌رله‌مان و ڕيكخراوه كۆمه‌كيه‌كان. له ۳١ی ئۆگه‌ست به هاوكاری (جێرمی كۆربين) و ناوداری تر، خۆپيشاندانێكمان له به‌رده‌می باڵوێزخانه‌ی عيراقی ئه‌نجام دا و له‌وێش پلانی زنجيره كارێكی لۆبيمان دا.
داگير كردنی ئۆفيسی نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان
له كاتژمێر ده و نيوی ڕۆژی ٢ی سێپتێمبه‌ری ١۹٨٨، نزيكه‌ی پازده كه‌س ده‌بووين كه هه‌ڵمان كوتايه سه‌ر باره‌گای نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان له شاری له‌نده‌ن و ژووری به‌ڕێوه‌به‌ره‌كه‌يمان داگير كرد. ئه‌وه موفاجه‌ئه بوو بۆ كارمه‌نده‌كان و يهكسهر داوای پۆليسيان كرد، به‌ڵام كه له نيه‌تمان دڵنيا بوون، به‌ڕێوه‌به‌ره‌كه داوای له پۆليس كرد له ده‌ره‌وه بوه‌ستێ و ته‌ده‌خول نه‌كات. داواكانی ئێمه‌ش ئه‌وه بوو (خافير پيرێز دی كويليار)ی سه‌رۆكی ئه‌وسای نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كانه‌وه ته‌ده‌خول بكات و ژيانی كورده ئاواره‌كان له هێرشی حكومه‌تی عيراقی ڕزگار بكات. هاوكات ميديای به‌ريتانی و په‌يامنێرانی كه‌ناڵه‌كان هه‌واليان پێ گه‌يه‌ندرا بوو، و هه‌ندێكيان هاتنه ژووره‌وه و ديمانه‌يان له‌گه‌ڵماندا ساز دا. به‌رهه‌م سالح گۆته بێژی گڕوپه‌كه‌مان بوو، به‌ڵام زۆربه‌يشمان به‌شداريمان له په‌يامه‌كان ده‌كرد. به درێژايی ئه‌و ڕۆژه هه‌واڵی ئه‌و ڕووداوه و په‌يامی ڕيسوا كردنی ڕژێمی عيراق و داوای كۆمه‌ك كردنمان، له تهواوی كه‌ناڵه‌كان په‌خش كرا‌ن و له ڕۆژنامه‌كاندا نوسران.
ئه‌و كوردانه‌ی كه هاتنه ژووره‌وه‌‌ی ئۆفيسه‌كه بريتی بوون له شێركۆ فه‌تحوڵڵا، سه‌باح سابير، كه‌مال قه‌يتولی، محه‌مه‌د مه‌عروف، هاورێ نه‌مه‌ڵی، حوسام، كاوه فه‌تاح بێسارانی و دوو كوردی تری سه‌ر به پارتی كۆمۆنيستی عيراقی. چه‌ند كوردێكی تريش له دوای گه‌يشتنی پۆليس گه‌يشتنه جێ و له ده‌ره‌وه لافيته‌يان هه‌ڵواسی و ده‌ستيان كرد به خۆ پيشاندان. هۆی دواكه‌وتنيشيان ئه‌وه بوو كه له‌و به‌يانيه‌دا له به‌رده‌می (مه‌ركه‌زی ڕۆشنبيری عيراقی) خۆپيشاندانيان ئه‌نجام دابوو و له‌وێوه به كۆمه‌ڵ هاتبوونه لامان. به‌ڕێوه‌به‌ری ئۆفيسی نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان په‌يامی ئێمه‌ی به دي كويليار (كه له‌و كاته‌دا له سه‌ردانی پۆرتوگال بوو) گه‌ياند، و به‌ر له كاتژمێر پێنجی ئێواره وه‌ڵامه‌كه‌ی به فاكس بۆ هاته‌وه. تێيدا، دی كويليار سۆزی خۆی بۆ ده‌ردی ئاواره و قوربانيه‌كان ده‌ربڕی و به‌ڵێنی دا كه كار له‌سه‌ر داواكه‌مان بكات. به‌وه، كاتژمێر پێنج و نيو ئۆفيسه‌كه‌مان به‌جێ هێشت.
ڕازو گله‌يی له سۆڤيه‌ت
به پێشڕه‌وی (جێرمی كۆربين)ی ئه‌ندام په‌رله‌مان، وه‌فدێكمان پێك هێنا له دوو په‌رله‌مانتار (جێرمی كۆربين و هاری كۆهين)، و (ئه‌ليسته‌ر هه‌ی) ئه‌ندامی ڕێكخراوی به‌ريتانی دژ به چه‌كی كيميايی، و (لووسی بێك) ئه‌ندامی كاونسلی ئاشتيخوازيی نه‌ته‌وه‌يی، و (مێگ بێرێسفۆرد)ی كۆميته‌ی دژبه چه‌كی ئه‌تۆمی (CND)، (ئان بێنێت)ی گڕوپی كوه‌يكه‌ریی ئاشتی، و به به‌شداری ئه‌ندامانی ئاكتيڤی كوردی (له‌وانه به‌رهه‌م سالح و كاوه فه‌تاح و به‌نده). ئه‌و وه‌فده سه‌ردانی چه‌ندين شوێنی گرنگی كرد، له‌وانه سه‌ردانی وليه‌م وۆڵدگره‌يڤ له ١۳ی سێپتێمبه‌ری ١۹٨٨، وه سه‌ردانی باڵوێزخانه‌ی سۆڤيه‌تی له ٢۳ی سێپتێمبه‌ری ١۹٨٨. سه‌ردانه‌كه‌ی لای وۆڵدگره‌يڤ زۆر سه‌ركه‌وتووتر بوو له هی كونسولی سۆڤێتی چونكه ڕوسيه‌كان ڕه‌خنه‌ی ئێمه‌يان قه‌بوڵ نه‌ده‌كرد و ئێمه‌ش له‌ناو خۆماندا ته‌با نه‌بووين.
كه چووينه باڵوێزخانه‌ی سۆڤيه‌ت، له‌دوای قسه‌كانی جێرمی كۆربين، به‌رهه‌م ساڵح به كونسوڵی گوت كه‌وا" زاناكانی سۆڤيه‌تی له كارگه‌ی (عه‌كاشات)ی كيميايی بۆ به‌رهه‌مهێنانی (زينده‌وه‌ركوژی- پێستيسايد) كار ده‌كه‌ن و ڕژێمی عيراقيش بۆ به‌رهه‌مهێنانی چه‌كی كيميايی سووديان لێ وه‌رده‌گرێ." كونسوڵيش له‌وه تووره بوو و كه‌وته به‌رپه‌چ دانه‌وه‌ی قسه‌كان، به‌ڵام به‌رهه‌م سووڕ بوو له سه‌ر په‌يامه‌كه‌ی. كونسوڵيش داوای له به‌رهه‌م كرد كه قسه‌كانی بنوسێته‌وه و به ناوی خۆی و ڕێكخراوه‌كه‌ی مۆری بكات.
جێرمی كۆربين و لووسی پشگيريان له قسه‌ی به‌رهه‌م كرد، به‌ڵام كاوه فه‌تاح (ئه‌ندامێكی ئاكتيڤی پارتی كۆمۆنيستی عيراقی) هه‌ڵيدايه و گوتی: "سۆڤيه‌ت دۆستێكی هه‌ميشه‌يی گه‌لی عيراق و گه‌لی كورده. په‌يامه‌كه‌ی هاوڕێكه‌م (واته به‌رهه‌م ساڵح) ته‌نيا ته‌عبير له رای خۆی و ڕێكخراوه‌كه‌ی ده‌كات و ئێمه پشتگيری له‌و قسانه‌ی ناكه‌ين". به بێ ئه‌وه‌ی باس له ڕێكخراوی خۆی بكات، كاوه له قسه‌كانیدا به‌رده‌وام بوو و گوتی "من له‌و بڕوايه‌دا نيم كه سۆڤيه‌ت يارمه‌تی ڕژێمێكی وه‌ك سه‌ددام بدات بۆ دروست كردنی چه‌كی كيميايی، به‌ڵام ئێمه هاتووين گله‌يی خۆمان ده‌رده‌بڕين له بێ ده‌نگی سۆڤيه‌ت له تاوانه‌كانی سه‌ددام. وه داوا ده‌كه‌ين كه ڕژێمی سه‌ددام سزا بدرێ و ئابلۆقه‌ی له‌سه‌ر دابنرێ و عه‌زل بكرێ." به‌و قسانه‌ی كاوه، كونسوڵی سۆڤيه‌ت دامركايه‌وه و هه‌ناسه‌يه‌كی بۆ هه‌ڵكێشا. منيش به‌وه ناره‌حه‌ت بووم و نۆره‌ی قسه‌م وه‌رگرت.
له يه‌كه‌مدا گوتم
"من وه‌ك زانا و پزيشكێك هاتووم و بێ لايه‌نم. وه سه‌يری بابه‌ته‌كه‌ش له لايه‌نی ئێتيك و مۆڕاڵی مرۆڤايه‌تی و ئه‌خلاقی سياسيه‌وه سه‌ير ده‌كه‌م. شه‌ڕی سه‌ددام له دژی كوردان شه‌ڕێكی كلاسيكی نيه، به‌ڵكو شه‌ڕی جێنۆسايده، و هه‌ر ده‌وڵه‌تێكی يارمه‌تی عيراق بدات به هه‌ر شێوه‌يه‌ك (عه‌سكه‌ری يان ناعه‌سكه‌ری) ئه‌وا به‌شداره له به‌هێز كردنی ڕژێمی عيراق و به‌رده‌وام كردنی كه‌مپه‌ينی جێنۆسايده‌كه. جا بۆيه سۆڤيه‌ت به‌شداره له تاوان، هه‌تا ئه‌گه‌ر به ڕاسته‌وخۆ له دروست كردنی چه‌كی كيميايیش به‌شداری نه‌كردبێ وه‌يان هه‌تا ئه‌گه‌ر زاناكانی بۆ مه‌سه‌له‌ی يارمه‌تی كشتوكاڵی چوبنه عيراق. وه مه‌سه‌له‌ی عه‌كاشات مه‌سه‌له‌يه‌كی زيندوو و به‌رچاوه و مايه‌ی ئينكار كردن نيه. ئێمه ئه‌وه سێ كوردين له مه‌جليسه‌كه‌تانداين، وه ئه‌گه‌ر ده‌نگدان ڕێگه‌ی بچيتێ، ئه‌وا من ده‌نگ بۆ به‌رهه‌م ساڵح ده‌ده‌م و پشتگيری له قسه‌كانی ده‌كه‌م. خه‌ڵكی كوردستان به چاوی دۆست سه‌يری سۆڤيه‌تیان كردوه، بۆيه مه‌سئوليه‌ته‌كه‌ی سه‌رشانی سۆڤيه‌ت بۆ هانای كورد مه‌زنتره له هی وڵاته ڕۆژئاواييه‌كان، كه‌چی له ڕووی واقيعدا هه‌ڵوێسته‌كان به پێچه‌وانه‌يه. بۆيه داواتان لێ ده‌كه‌ين كه ڕۆلێكی ئاكيتڤتر ببينن و يارمه‌تی ڕژێم نه‌ده‌ن و له ڕووی تاوانه‌كانیدا سلبيانه چاودێر نه‌بن، به‌لكو سزای پێويستی بده‌ن."
ئه‌وجا به‌رهه‌م گوتی پێويسته سۆڤيه‌ت په‌يوه‌نديه‌كه‌ی لهگهڵ عيراق به‌كار بهێنێ بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ردانی ناوچه كيميابارانكراوه‌كان و كارگه گومان لێكراوه‌كان بكات و خه‌ڵكی وڵاتی خۆيان و دونيا له ڕاستيه‌كان ئاگادار بكه‌نه‌وه. كونسوڵ گوتی قسه‌كانتان و داوكانتان به جيدی وه‌رده‌گرم و ده‌يانگه‌يه‌نمه سه‌رۆكه‌كانم و وه‌ڵامتان بۆ ده‌گێڕمه‌وه. كه هاتينه ده‌ره‌وه، كاوه زۆر تووڕه بوو له قسه‌كانی من و به‌رهه‌م، ده‌يگوت نابێ موعامه‌له‌ی سۆڤيه‌ت وه‌ك وڵاته غه‌ربيه‌كان بكه‌ين، ده‌نا سۆڤيه‌ت له خۆمان تووڕه ده‌كه‌ين. له وه‌ڵامدا گوتم ئێمه هاتوين گله‌يی له سۆڤيه‌ت و له هه‌موو ئه‌ندامانی مه‌جليسی دائيمی نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان بكه‌ين نه‌ك به‌سه‌ر شان و باڵياندا هه‌ربڵين و مه‌دحيان بكه‌ين.
يه‌كێك له كاره سه‌ركه‌وتوه‌كانمان، كه پێشتر بۆ كورد نه‌كرابوو، ئه‌وه‌بوو كه‌وا قه‌شه‌ی ناودار (بيشۆپ ترێڤه‌ر هه‌دڵستن)، كه ناوبانگێكی جيهانی هه‌بوو له پشتگيری كردنی بزوتنه‌وه‌ی ڕه‌شه‌كانی (باشووری ئه‌فريكا)، ڕازی بوو به‌وه‌ی كه له كه‌نيسه‌ی (سانت جه‌يمس) له ناوچه‌ی (پيكاديلی) له شاری له‌نده‌ن نوێژ و دوعا بۆ لێقه‌وماوان و ئاواره‌كانی دياربه‌كر و ماردين و موش بكات. ده‌مێك بوو ئه‌و قه‌شه ٧٦ ساڵيه‌م له ڕێگه‌ی چه‌ند دۆستێكی ئينگليز و ئه‌فريكايی ناسيبوو و ئه‌ويش هه‌رده‌م بزوتنه‌وه‌ی كوردی به هی باشووری ئه‌فريكا به‌راورد ده‌كرد. له كاتژمێر ٨ی ئێواره‌ی ١٤ی سێپتيمبه‌ری ١۹٨٨ بوو كه خۆمان و كۆمه‌ڵێك دۆستی ئينگليز، وه‌ك ئه‌ليزابيث سيگمۆند و بيل سيگمۆندی مێردی، چووينه كه‌نيسه. هه‌ژير ته‌يموريان، كه ئه‌وكات په‌يامنێرێكی (بی بی سی) بوو، لهگهڵ موزه‌فه‌ری شافيعی كه ئه‌ويش له به‌شی فارسی هه‌مان ئێسگه كاری ده‌كرد، وایان كرد كه‌وا نوێژ و دوعاكانی ئه‌و ڕۆژه به زيندوويی له ڕاديۆی (بی بی سی به شی فارسی) په‌خش بكرێ. ژماره‌يه‌ك له كريستيانی به‌ريتانی و نزيكه‌ی سی (۳٠) كوردی كۆمه‌ڵگای به‌ريتانيا و چه‌ند منداڵێكی كورد، به جلی كورديه‌وه مۆميان داگيرساند. دوو له‌و منداڵانه په‌يامێكيان بۆ منداڵه ئاواره‌كان به ئينگليزی خوێنده‌وه. دوايی، بيشۆپ ترێڤه‌ر هه‌دڵستن گوتارێكی هه‌ست جولێنه‌ری خوێنده‌وه، و ئه‌وجا (ڕێڤه‌راند ئه‌لان ڕهيس) ده‌ستی به نوێژی كريستيانه‌يان كرد و لهگهڵ خه‌ڵكه‌كه دوعايان بۆ ئاواره‌كان كرد. ئه‌ليزابيث چه‌ند ووشه‌يه‌كی دڵنيا كه‌ره‌وه‌ی بۆ په‌ناهه‌نده‌كانی ناو توركيا خوێنده‌وه، و منيش بۆيم وه‌رگێڕا. پێشتريش دوعايه‌كی موسڵمانانه‌م به كوردی ئاماده كردبوو و له به‌رده‌م ميكرۆفۆنی كه‌نيسه‌كه‌دا خوێندمه‌وه. تێيدا، هه‌وڵم دا ووره‌ی ئاواره گوێ گره‌كان به‌رز بكه‌مه‌وه به هۆی په‌يامی دڵنياكه‌ره‌وه، به‌و واتايه‌ی كه ئه‌وان ته‌نيا نين و كۆمه‌ڵگای كوردی و خێرخوازی جيهانی له‌گه‌ڵياندانه. كۆتايی مه‌راسيمه‌كانيشمان به سرودی ئه‌ی ڕه‌قيب كۆتايی پێ هێنا. سه‌ر له به‌يانی ئه‌و ڕۆژه، هه‌واڵ گه‌يه‌ندرابوه كه‌مپه‌كانی په‌ناهه‌نده‌كانی ناو توركيا و ئه‌وانيش به ته‌وسه‌وه گوێبيستی دوعاكان بوون.
ئاواره‌كانی ماردين و نانی ژه‌هراوی
له ٨ یۆنيۆی ١۹٨۹دا، به‌كرێ گيراوانی ڕژێمی عيراقی خۆيان گه‌يانده كه‌مپی ماردين و به هۆی ژه‌هراوی كردنی نانی كه‌مپه‌كه، توانيان دووهه‌زار و حه‌فتا (٢٠٧٠) په‌ناهه‌نده‌ی ئه‌وێ ژه‌هرخورای بكه‌ن. له‌وانه ٦٦٧ منداڵ و ٧٤٠ ئافره‌ت و ٦٦۳ پياو بوون. په‌نجا له‌و كه‌سانه يه‌كه‌م ڕۆژ گه‌ياندرانه نه‌خۆشخانه. ئه‌و كرداره، له ڕۆژنامه‌ی (ئينديپێنده‌نت)دا بڵاو كرايه‌وه. به گوێره‌ی وه‌سفی نه‌خۆشيه‌كان، بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌وا نيشانه‌كان له كاريگه‌ریی ژه‌هری ده‌ماری (ئۆرگانۆفۆسفۆره‌س) ده‌چن، بۆ نموونه، زگ چوويی، ڕشانه‌وه، زگ ئێشه، شه‌له‌لی كاتی، زمان له‌نگ بوون، بێ توانايی ڕۆيشتن، بێ تاقه‌تی و چاو زه‌عيفی، هی تر. به‌ڵام بۆ سه‌لماندنی ئه‌و بابه‌ته، پێويستيمان به لێكۆڵينه‌وه‌ی زانستی هه‌بوو. ئه‌وسا، توركيا ڕێگه‌ی لێكۆڵينه‌وه‌ی له‌و جۆره‌ی نهدهدا. بێجگه له‌وه‌ش، كه پۆليسی توركی و مه‌سئوله‌كانی كه‌مپه‌كه زانيان هه‌واڵه‌كه بڵاو بۆته‌وه، ده‌رگای كه‌مپيان داخست و ڕێگه‌ی هاتوچۆی خه‌ڵكيان بڕی. بۆ ئه‌وه‌ی به‌ڵگه‌كانيش شوونبزر بكه‌ن، تهواوی پاشماوه‌ی نانه ژه‌هراويه‌كه‌يان له‌ناو كه‌مپه‌كه كۆكرده‌وه، و نانه‌وای كه‌مپه‌كه‌ش (كه به ڕ‌‌ه‌گه‌ز عه‌ره‌بی ماردين بوو و په‌ناهه‌نده‌كان شكيان لێ ده‌كرد) له‌و ناوه نه‌ما.
حكومه‌ته‌كانی به‌ريتانيا و ئه‌مه‌ريكاش له‌وكاته نه‌يانده‌ويست كه‌س له‌و بابه‌ته بكۆڵيته‌وه. به‌ڵام بۆ كاری لۆبی كردن و به‌رگريكردن له مافی په‌ناهه‌نده‌كان، پێويستيمان به به‌ڵگه بوو. ئه‌و كاته هه‌ڵگری پاسپۆرتی په‌ناهه‌نده‌‌يی بووم و توركيا ڤيزه‌ی پێ نه‌ده‌دام. بۆيه، داوام له (گوين ڕۆبه‌رت)ی ڕۆژنامه‌وان و (جۆن فۆران)ی پزيشكی خێرخواز (سه‌رۆكی ئينته‌رناشنه‌ل مێديكه‌ل ڕيليف) كرد كه‌وا بچنه شاری ماردين و خوێنی چه‌ند نه‌خۆشێك ونموونه‌ی نانه ژه‌هراويه‌كه‌مان بۆ بهێنن.
گوين ڕۆبه‌رت په‌يوه‌ندی به كه‌ناڵی (ئای تی ڤی) به‌ريتانیه‌وه كرد و توانی ڕازيان بكات به‌وه‌ی مه‌سره‌فی هاتوچۆی خۆی و جۆن فۆران بگرنه ئه‌ستۆ. منيش سرنج و كه‌لوپه‌لی خوێن وه‌رگرتن و قوتوی گواستنه‌وه‌م بۆ دابين كردن. ئيتر ئه‌وانه له ڕۆژی ١۳ی يۆنيۆ فڕين و گه‌يشتنه ماردين. له‌وێ شوفێری ته‌كسيه‌ك بردنی بۆ نزيك ئۆردوگاكه، به‌ڵام نه‌يانتوانی بچنه ژووره‌وه، و ده‌شترسان ميتی توركی زه‌فه‌ريان پێ ببا وه‌یان گرفتيان بۆ په‌يدا بكات. دوايی توانيان كاميرا و كه‌لوپه‌لی سامپڵ وه‌رگرتن بگه‌يه‌ننه ناوه‌وه‌ی كه‌مپه‌كه. يه‌كێك له په‌ناهه‌نده‌كان وێنه‌ی نه‌خۆشه‌كان و بارودۆخی ناو كه‌مپه‌كه‌ی گرت، و برين پێچێكی په‌ناهه‌نده، خوێنی هه‌شت نه‌خۆشی وه‌رگرتبوو. جۆن فۆران و گوين ڕۆبه‌رت، توانيان هه‌ر هه‌شت سامپڵی خوێن و سامپڵی نانه ژه‌هراوی كراوه‌كه (كه په‌ناهه‌نده‌كان شاردبوويانه‌وه) بگه‌يه‌ننه به‌ريتانيا.
لهگهڵ گه‌يشتنی سامپڵی خوێن و نانه‌كان، دابه‌شمان كرده چوار به‌ش، و ناردمانن بۆ بۆ تاقيگه‌كانی بايۆكێمستری له زانكۆی (ساوثهامپتن)، و (گيلفۆرد) و نه‌خۆشخانه‌ی (سانت لوكس) و تاقيگه‌ی (پۆيزن يونيت) له (گايز هۆسپيته‌ڵ). ئه‌و سه‌نته‌رانه ناوبانگی جيهانیان له پشكنين و لێكۆڵينه‌وه‌ی ژه‌هردا هه‌يه، و له هه‌ريه‌كه‌شياندا پشكنينی تايبه‌ت به ژه‌هری ميتاڵی ده‌مار (وه‌ك جيوه، قورقوشم، باريۆم، كه‌په‌ر، مايكۆتۆكسين و هی تر) ئه‌نجام دران. له ڕووی زانستيه‌وه، به‌ڵامانه‌وه گرنگ بوو كه‌وا هه‌ر ديارده‌يه‌ك كه يه‌كێك له سه‌نته‌ره‌كان به‌دی ده‌كرێت، له سه‌نته‌رێكی بێ لايه‌نی جياكراوه دوپات بكرێته‌وه. له دوا سات له پشكنينه‌كان ده‌ركه‌وت كه نه‌خۆشه‌كان دووچاری ماده‌ی گازی ده‌مار بووه و له (سيره‌م)ی خوێنياندا به‌ده‌ر كه‌وتوه. ئه‌گه‌رچی به‌ڵگه‌كان ڕاسته‌وخۆ ديار بوون، به‌ڵام زانا ژه‌هرناسه‌كان ويستيان دڵنيا بن و بۆ ماوه‌ی چه‌ند هه‌فته‌يه‌ك هه‌ر خه‌ريكی تاقی كردنه‌وه و به‌راوردكردنی خوێنی نه‌خۆش و خه‌ڵكی ته‌ندروست بوون. له سه‌ره‌تای ئۆگه‌ستی ١۹٨۹ دا دوا هه‌واڵمان پێ گه‌يشت كه‌وا زانايه‌كان دڵنيا بوون و ڕاپۆرتی كۆتايی پشكينيه‌كانيان پێ به‌خشين.
ئه‌و ڕۆژه، گوين ڕۆبه‌رت يهكسهر چووه ديده‌نی سه‌رۆكی به‌شی هه‌واڵه‌كان له كه‌ناڵی (ئای تی ڤی) و ماوه‌ی چه‌ند كاتژمێرێك له‌گه‌ڵيان كه‌وته گفتوگۆ. ده‌رهێنه‌ری به‌شی هه‌واڵ له كه‌‌ناڵه‌كه ڕازی بوو كه له ١٤ی ئۆگه‌ست دا هه‌واڵی ژه‌هر خواردنه‌كه و وێنه و فليمی نه‌خۆشه‌كان (هی مانگی يۆليۆ) و ديمانه‌ی تايبه‌ت لهگهڵ زاناكان و ئه‌نجامی پشكنينه‌كان په‌خش بكات. دوايی من و ئه‌ندامانی كسمه كۆنگره‌يه‌كی ڕۆژنامه‌وانیمان بۆ گوين ڕۆبه‌رت و جۆن فۆران و ئه‌ليسته‌ر هه‌ی له كاتژمێری ٢ی پاش نيوه‌ڕوی ١٤ی ئۆگه‌ست ڕێك خست، تاوه‌كو لهگهڵ په‌خش كردنی ئای تی ڤی دا، هه‌واڵه‌كان له زۆربه‌ی ڕۆژنامه و كه‌ناڵه‌كانی دنيا په‌خش بكرێت و هه‌واڵه‌كه‌ش به باشترين شێوه ده‌نگ بداته‌وه. كۆنگره‌كه‌مان له ناو سه‌نته‌ری له‌نده‌ن، له هۆڵی ((Quaker International Centre دامه‌زراند، و ده‌سته‌يه‌ك له ڕۆژنامه‌نووسانی جيهانی و كاميرای كه‌ناڵه‌كان هاتن. له‌وانه، ڕۆژنامه‌ی (حوريه‌ت) و (ده‌يلی نيوز)ی توركی، و ئه‌سۆشيه‌تد پرێس، و ئه‌ژانس فرانس پرێس، و ده‌يلی ته‌له‌گرافی تێدا بوو. له كاتژمێر يه‌كی پاش نيوه‌ڕۆ (به‌ر له كۆنگره‌كه به كاتژمێرێك)، هه‌واڵه‌كه بۆ ماوه‌ی ۳ ده‌قيقه له كه‌ناڵی (ئای تی ڤی) بڵاو كرايه‌وه. كه ئه‌و ڕۆژنامه‌نوسانه‌ی هاتنه كۆنگره‌كه، هه‌واڵه‌كه‌يان گوێ لێ ببوو.
هه‌ر ئه‌و ڕۆژه، ڕاديۆ و ته‌له‌فزيۆنی توركی بابه‌ته‌كه‌يان له ناو توركيا په‌خش كرد، و حكومه‌تی توركی ئينكاری ئه‌و ڕووداوه‌ی ده‌كرد و گۆته‌بێژه‌كه‌ی ده‌يگوت ته‌نيا چه‌ند كه‌سێك تووشی (ته‌سه‌موم)ی خواردن بوون و ژماره‌كان له‌وه كه‌متر بوون كه له ڕاپۆڕته‌كه‌دا هاتوون، وه خه‌ڵكه‌كه زوو چاك بوونه‌وه. له ١٥ی ئۆگه‌ست دا، ڕۆژنامه به‌ريتانيه‌كان (وه‌ك ئينديپێنده‌نت و ده‌يلی ته‌له‌گراف) ورده‌كاری زياتريشيان له‌سه‌ر هه‌واڵه‌كان بڵاو كرده‌وه، و به هۆيه‌وه فشار له‌سه‌ر حكومه‌تی توركی و عيراقی به‌ره‌و زياتريش ده‌چوو.
دوای ئه‌وه، ئه‌نجامی پشكنينه‌‌كانمان له هه‌فته‌نامه‌ی زانستی جيهانی (لانسێت، Lancet) دا بڵاو كرده‌وه (وتاری C9 ده‌قی وتاره ئينگليزيه‌كه‌يه). بڵاو كردنه‌وه‌ی ئه‌نجامه‌كان له گۆڤاری لانسێت دا كارێكی زۆر زه‌حمه‌ته، و ماندووبوونی زۆری گه‌ره‌كه و كاتێكی زۆريش ده‌خايه‌نێ، و ئه‌گه‌ر به‌لگه‌كان له ئاستێكی به‌رزی زانستيدا زۆر متمانه پێكراو نه‌بن گۆڤاره‌كه بڵاويان ناكاته‌وه. به‌ڵام ئه‌و كاره زه‌حمه‌ته ئه‌وه‌نده ده‌هێنێ كه بۆی هه‌وڵده‌ين چونكه به هۆيه‌وه بڕواپێكراويه‌تی ئه‌نجامه‌كان زياتريش ده‌بێ. كه له ۳ی فێبروه‌ری ١۹۹٠دا، وتاره زانستيه‌كه له لانسێت دا بڵاو بووه‌وه، ئه‌وه به مه‌زنترين ده‌ست كه‌وت ده‌ژمێردرا، چونكه به هۆيه‌وه بابه‌ته‌كه ديسان له جيهاندا ده‌نگی دايه‌وه و جۆشێكی نوێی دا به كه‌مپه‌ينه‌كه‌مان. هه‌واڵه‌كه سه‌رله‌نوێ له چه‌ندين ڕۆژنامه‌ی گشتی (وه‌ك گارديان و تايمز و ئينديپێنده‌نت، هيرالد تريبون و ڕۆژنامه لۆكاله‌كانی وڵاته ئه‌وروپيه‌كان) بڵاو كرايه‌وه. شايانی باسه كه‌وا گۆڤاری هه‌فته‌نامه‌ی لانسێت به‌بێ ڕه‌قابه‌ی حكومه‌تی عيراقی ده‌گه‌يشته هه‌موو په‌ڕتوكخانه و نه‌خۆشخانه و زانكۆكانی عیڕاقی، بۆيه خه‌ڵكێكی زۆر له ناوه‌وه‌ی عيراقيش به‌و كاره‌يان زانی. به هه‌مان شێوه، گۆڤاری (ميدڵ ئيست هێڵث) كه پوخته‌ی بڵاوكراوه‌كه‌ی لانسێتی هه‌ڵگرتبوو و ديمانه‌ی لهگهڵ من ئه‌نجام دابوو و زانياری زياتريشی له سه‌ر كاره‌ساته‌كه‌ی تێدا نوسرابوو، ئه‌ويش به بێ ڕه‌قابه گه‌يشته ده‌ستی پزيشكانی عيراقی و ڕاستی ڕووداوه‌كان له ناو عيراقدا بڵاو كرده‌وه.
به‌رده‌وامی پێدانی لۆبی، به هه‌واڵ يان به چيڕۆك
هه‌ڵبه‌ت، له كاتی شێنه‌ييدا، ئاسان نيه كه ئاستی ئاگاداری خه‌ڵك و حكومه‌ته‌كان له قه‌يرانی ميلله‌ت و بزوتنه‌وه‌كه‌دا به به‌رزی به‌رده‌وامی پێ بدرێ. بۆيه، له هه‌وڵی لۆبيكردندا، ئێمه به‌دوای هه‌ر عوزرێكی بچوك يان مه‌زن ده‌كه‌وتين بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگ و سه‌دای كورد به‌رده‌وام بێ و فشاريش له‌سه‌ر دۆست و دوژمنه‌كانمان درێژه‌ی پێ بدرێ. سياسيه‌كان خۆشحاڵ ده‌بن به‌وه‌ی كه له‌دوای ماوه‌يه‌ك له كرژی و ئيحراج بووندا، كات به‌سه‌ر ڕووداوه‌كان تێ بپه‌رێ و پێشێل كردنی مافی ميلله‌تی بنده‌سته‌‌يان له‌بير بكرێ. به‌ڵام له دوای ون بوونی هه‌واڵ، ئێمه خه‌ريكی په‌يدا كردنی چيڕۆكی هه‌واڵ بووين و له‌وه‌شدا سه‌ركه‌وتنمان به‌ده‌ست ده‌هێنا.
هه‌ركاتێكی كه هه‌واڵێكی پزيشكی وه‌يان زانستی نێگه‌تيڤ له كوردستان وه‌يان له عيراق ده‌گه‌يشته جێ، به زووترين كات هه‌وڵمان ده‌دا كه به باشترين و كاريگه‌رتريان شێوه بۆ ڕيسوا كردنی ڕژێم به‌كاريان بهێنين. هه‌لبه‌ت، ڕۆژنامه‌كان مينبه‌رێكی باش بوون و سه‌دايان هه‌رده‌م زۆر بوو، به‌ڵام ئه‌گه‌ڕ هه‌واڵه‌كان، وه‌يان سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵه‌كان وه‌يان شێوه‌ی داڕژتنيان ميسداقيه‌تی نه‌بێ، ئه‌وا ئاسان نيه كه ڕۆژنامه‌كان ئيهتيماميان پێ بده‌ن و بڵاويان بكه‌نه‌وه. كه هه‌واڵێكی پزيشكيش له زمانی تاكه كه‌سێكی وه‌يان سياسيه‌كی كورده‌وه بڵاو ده‌كرايه‌وه، ئه‌وا ديسان ميسداقيه‌تی زۆر نه‌ده‌بوو. به‌ڵام كه هه‌واڵه‌كه، به به‌ڵگه‌وه و به زمانی زانستی له گۆڤارێكی ڕێز لێگيراوی جيهانيه‌وه بڵاو ده‌بوه‌وه، ئه‌وا سه‌دايه‌كی زۆرتر و كاريگه‌ريه‌كی پتری ده‌بوو.
بۆ نموونه، هه‌واڵمان بۆ هات كه‌وا خه‌ڵكێكی زۆر له ناوچه ئازاد كراوه‌كانی كوردستان له‌ناكاو تووشی نه‌خۆشی تيفۆ (گرانه‌تا) بوونه. ئه‌و ژماره زۆره‌ی كه باسيان لێوه ده‌كرد، كه‌م به كاری سروشتی ڕووی ده‌دا. پێشمه‌رگه و پزيشكه‌كانی ناوچه‌كه شكيان له ڕژێمی عيراقی بوو، به‌وه‌ی كه ڕه‌نگه ئاوی ئه‌و ناوچه‌يه‌ی به ئه‌نقه‌ست به ميكرۆبی تيفۆ پيس كردبێ. بۆ به‌كارهێنانی ئه‌و هه‌واڵه له كاری لۆبیدا، هه‌وڵم دا له ڕۆژنامه گشتيه‌كان بڵاوی بكه‌مه‌وه، به‌ڵام هيچ كامێكيان هه‌واڵه‌كه‌يان به جيدی وه‌رنه‌گرت. منيش هه‌واڵه‌كه‌م به خاتو (جوديث پارێرا)ی ڕۆژنامه‌وان گه‌ياند و ئه‌ويش له گۆڤاری زانستی (نيو ساينتيست)ی به‌ناوبانگ، له ٢٢ی سێپتێمبه‌ری ١۹٨٨ دا، بڵاوی كردوه‌وه. بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌و هه‌واڵه‌ش ده‌نگ و سه‌دايه‌كی زۆری دايه‌وه، و ئه‌وجا ڕۆژنامه گشتيه‌كان وه‌ريان گرت و خۆيشيان بڵاويان كرده‌وه، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی (سه‌نده‌ی ته‌له‌گراف) له ٢٥ی سێپتيمبه‌ردا.
كه كۆنفرانسێك يان كۆبوونه‌وه‌يه‌كی زانستی گرنگ ئه‌نجام ده‌درا، ڕۆژنامه و ميدياكان زۆرجار گرنگيان پێ ده‌دا، و ئه‌وانه‌ش ده‌بوونه هۆيه‌ك وه‌يان فڕسه‌تێك بۆ ده‌نگدانه‌وه و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی ئاگاداری گشتی. له مانگی مايۆی ١۹٨۹ دا، وه‌ك نوێنه‌ری كسمه و پسپۆڕێكی بابه‌تی چه‌كی كيميابارانی كوردستان، ده‌عوه‌ت كرام بۆ كۆنفرانسێكی نێوده‌وڵه‌تی له شاری جنێف (له كامپی نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان). له‌وێ نوێنه‌ری ده‌يان وڵات و ڕێكخراوی پسپۆڕی و زانستی به‌شدار بوون و داتای زانستی تازه‌يان له‌سه‌ر كاريگه‌ری كيميايی و ڕێگاكانی چاره‌سه‌ر و به‌رگری نه‌خۆشی تێدا بڵاو كرايه‌وه. له‌وێ، داتای كيميا باران و برين و هۆی مردنی قوربانيه‌كانم پێشكه‌ش كرد. له‌وێ گرنگ بوو كه‌وا له ڕوانگه‌ی زانيارێكی كورده‌وه داتاكان پێشكه‌ش بكرێن. ئه‌و ڕوانگه‌يه‌ش له بڵاوكراوه‌كانی دوای كۆنفرانسه‌كه جێگير بوون. پاشان ڕاپۆرتی كۆنفرانسه‌كه‌م له گۆڤاری (پزيشك و شه‌ڕ، Medicine and War) بڵاو كرده‌وه.
له ڕۆژی ٤ی فێبروه‌ری ١۹۹٠دا، له ڕۆژنامه‌ی گاردياندا خوێندمه‌وه كه‌وا (دكتۆر سه‌عيد)ی وه‌زيری ته‌ندروستی عيراقی سه‌ردانی به‌ريتانيای كردوه بۆ ئاڵوگۆڕی په‌يوه‌ندی و كڕينی شتومه‌كی به‌ريتانی. ئه‌وه‌م به فڕسه‌ت زانی بۆ ئه‌وه‌ی چيڕۆكێكی لۆبی لێ دروست بكه‌م و وه بۆ فشار له دژی عيراق و بۆ ئيحراج كردنی حكومه‌تی به‌ريتانی به‌كاری بهێنم.
له ئه‌وه‌لدا، نامه‌كه‌م بۆ (وليه‌م وۆڵدگره‌يڤ)ی كۆنه جێگری وه‌زيری ده‌ره‌وه‌ی به‌ريتانی نوسی و به پۆسته بۆيم نارد. تێيدا ناڕه‌زايی كۆمه‌ڵگای كورديم ده‌ربڕيبوو له‌وه‌ی كه چۆن ده‌بێ وه‌زيری حكومه‌تێكی وا، كه خه‌ڵكی سيڤيلی كيمياباران كردوه، له لايه‌ن وه‌زيرێكی به‌ريتانيه‌وه پێشوازيی لێ بكرێ. بۆ ئه‌وه‌ی كه فشاری زياتر بخه‌مه سه‌ر وۆڵدگره‌يڤ و بۆ ئه‌وه‌ی نامه‌كه‌شم پشت گوێ نه‌خات، هه‌مان نامه‌م له ڕۆژنامهكهدا بڵاو كرده‌وه. ئه‌و كاته، له به‌ر مه‌ترسی كوشتن وه‌يان بۆ پاراستنی سه‌لامه‌تی خزم و كه‌سم له ناوه‌وه‌ی عيراقدا، نه‌ده‌كرا ناوی خۆم له ڕۆژنامهكهدا ئاشكرا بكه‌م، بۆيه له ژێر ناوی (زانيار پزيشك) بڵاوم كردوه‌وه (وێنه‌ی نامه‌كه‌م و وه‌ڵامی وۆڵدگره‌يڤ له خواره‌وه‌يه)، ئه‌گه‌رچی ناوه ڕاستيه‌كه‌م، له نامه ئه‌سڵيه‌كه‌ی بۆ وۆڵدگره‌يڤم نارد، به‌كار هێنابوو.
وه‌ڵامی وۆڵدگره‌يڤ له ١۳/٢/١۹۹٠دا نوسراوه‌ته‌وه و تێيدا ده‌ڵێ كه‌وا" دكتۆر سه‌عيدی وه‌زيری ته‌ندروستی عيراقی له‌سه‌ر داوای (دێيڤيد ميله‌ر)ی وه‌زيری ته‌ندروستی به‌ريتانی سه‌ردانی به‌ريتانيای كردوه. له مانگی مايۆی ١۹٨۹دا ميله‌ر سه‌ردانی عيراقی كردبوو و ده‌عوه‌تنامه‌كه‌ی پێشكه‌ش كردبوو". ئه‌وجا ده‌ڵێ "به‌لای منه‌وه عه‌زل كردنی عيراق هيچ سوودێكی نيه. ته‌نيا به هۆی به‌رده‌وامكردنی ديالۆگ لهگهڵ عيراقيه‌كان، و په‌يوه‌ندی به‌ستن ده‌توانين كار له ڕه‌فتاری عيراقيه‌كان بكه‌ين. ده‌توانين به هۆی په‌يوه‌نديكردن له ئاستی وه‌زيره‌وه بيرو بۆچوونی خۆمان به ڕاشكاوانه له سه‌ر زۆر بابه‌ت باس بكه‌ين، كه مافی مرۆڤ يه‌ك له‌وانه‌يه. منيش لهگهڵ دكتۆر سه‌عيد ئه‌و بابه‌ته‌م له ٦ی فێبروه‌ری باس كرد.
به‌ريتانيا هه‌رده‌م ناڕه‌زايی ده‌ربڕيوه له دژی پێشێل كردنی مافی مرۆڤی كورد و به‌كار هێنانی چه‌كی كيميايی له لايه‌ن حكومه‌تی عيراقه‌وه. ئێمه ڕۆڵی پێشڕه‌ومان ديت له ته‌به‌ننا كردنی ماده‌ی ٦١٢ و ٦٢٠ی نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان، كه تێيدا حكومه‌تی عيراقی له‌سه‌ر به‌كار هێنانی چه‌كی كيميايی مه‌حكوم كراوه. ئێمه له ساڵی پاردا پشتگيريكه‌ری ماده‌يه‌كی گرنگی مافی مرۆڤ بووين له كۆميشنی مافی مرۆڤی سه‌ر به نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان، كه تێيدا ڕه‌خنه له پێشێل كردنی مافی مرۆڤ له لايه‌ن عيراقيه‌كانه‌وه گيراوه. عيراقيه‌كان ده‌بێ بزانن كه به‌ريتانيا به ڕاستيه‌تی كه نيگه‌رانه و ده‌بێ له بواری مافی مرۆڤه‌وه به‌رده‌وام به‌ره‌و پێشه‌وه بچێ."
Page updated
Google Sites
Report abuse