كاتێك ئەزمونی حوكمڕانی كوردی لەباشووری كوردستان تەمەنی بیست ساڵەی تێپەڕدەكات، دەكرێت دوای ئەو بیست ساڵە مێژووی ئەو حوكمڕانییە بخوێندرێتەوە، هەرچەندە تا ئێستا ئەوە دەست پێنەكراوە، بەڵام وەزیرێك دەیەوێت توێژینەوە بۆ چەند لایەنێكی ئەو حوكمڕانییە بكات، بەتوێژینەوەیەك هەنگاوێك بۆ خوێندنەوەی ئەزمونی فرمانڕەوایی كوردی دەهاوێژێت.

دكتۆر دلاوەر عەبدولعەزیز، كە لەكابینەی شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەزیری خوێندنی باڵا بوو، لێكۆڵینەوەیەكی بەناوی “نیشتیمانسازی و سیستەمی فەرمانڕەوایەتی خۆماڵی لەهەرێمی كوردستان” نووسیوە، توێژینەوەكەی لەپێنچ بەش پێكهاتووە، لە 2013 لەكوردستان بڵاوكراوەتەوە، لەهەر پێنچ بەشدا توێژەر دەیەوێت رۆڵی فەرمانڕەوایەتی كوردی لەپرۆسەی نیشتیمانسازیدا دیار بكات.

هەرچەندە دكتۆر دلاوەر كەسێكی ئەكادیمیە، بەڵام نابێت ئەوەش لەبیر بكەین، كە ئەو لەیەكێك لەكابینەكان وەزیر بووە، لەلایەن یەكێتیشەوە دانراوە، واتە كاتێك ئەو بەشی یەكەمی هەڵسەنگاندنی بۆ یەكە یەكەی كابینەكانی حكومەتی هەرێم كردووە، دەبێت خوێنەر لەوەدا وریابێت، كە لە چ شوێنێك بابەتییانە شتەكان نووسراوەو لەكوێوەش باس لەئەزمونی خۆی كراوە لەحوكمڕانی خۆماڵیدا.

ڕەنگە چەمكی “نیشتیمانسازی” یەكەمجار بێت ببێتە ناونیشانی كتێبێك، بۆیە نووسەر وەك ئەركێكی ئەكادیمی لەنووسین و توێژینەوەدا چەمكەكە روون دەكاتەوەو دەنووسێ “پرۆسەی نیشتیمانسازیی بەمانای پرۆسەی بەكارهێنانی توانا و دەسەڵاتی فەرمانڕەوایەتی هاتووە بۆ لێك بەستنەوەی پێكهاتەكانی كۆمەڵگا و سەقامگیركردنی ئارامی و گەشەپێدانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و بۆ پتەوكردنی هەستی هاونیشمانێتی بەجۆرێك كە پێكهاتەكانی كۆمەڵ خاك و سامان و چارەنوسی نیشتیمانەكە بەموڵكی هاوبەشی خۆیان بزانن و شانازیان پێوە بكەن و ئامادەبن بیانپارێزن و قوربانیان بۆ بدەن”.

نووسەر بەر لەو پێناسەیە باسی لەگەشەگردنی ئەو چەمكە كردووە لەكایە ئەكادیمییەكاندا، دوای ئەوەش سێ كۆڵەگەی بۆ نیشتمانسازی دیاركردووە، كە هەر ئەو كۆڵەگانەش دەكاتە پێوەر بۆ بەدیهێنانی سەركەوتنی پرۆسەی نیشتیمانسازی لە 20 ساڵی حوكمڕانیدا.

كابینەی یەكەم، یەكەم قوربانی تەكەتول

ئەو بەزنجیرە باس لەكابینەكان دەكات و هەر كابینەیەك چەند لاپەڕەیەكی بۆ تەرخان دەكات، دكتۆر دلاوەر باس لەوە دەكات، كە كتێبەكەی مێژوویی نییە، بۆیە ئەوە بەكەموكوڕی نازانرێت، كاتێك بەخێرایی چاو بەكابینەكانی هەرێم دابخشێنێتەوە، خاڵێكی گرنگ ئەوەیە ئەو باكگراوەندە سیاسییەكانی حزبەكان لەبیر ناكات، كاتێك باس لەهەر كابینەیەك بكات، ئەگەر پێویست بێت باس لەكاریگەری سیاسەتی حزبەكان دەكات لەسەر حكومەت، بۆیە كاتێك باس لەكابینەی یەكەم دەكات كە تەمەنی هەشت مانگ بوو، ئەو پێی وایە ململانێی نێوان یەكێتی هۆكار بووە لەلادانی فوئاد مەعسوم، بۆیە دەنووسێت “لەدوای دروستبوونی كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێم، ململانێی دەسەڵات لەنێوان كوتلەی كۆمەڵە و شۆرشێگرانی ناو یەكێتی، بەتایبەتی لەئاستی مەكتەبی سیاسی دەمێك بوو رووی لەزیادی كردبوو، تا دەهات گوڕی زیاتری لێ پەیدابوو و پاڵپشتی مەكتەبی سیاسی بۆ سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكان بەرەو لاوازی دەچوو، هەندێك لەسەركردە و كادرانی یەكێتی وایان دادەنا كە پارتی دەسكەوتی زیاتری هەبووەو سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكانی سەر بەیەكێتی پێداگری لەپاراستنی بەرژەوەندی یەكێتی ناكەن و بەلایانانەوە هاوكێشەكان وەك ئەوە وابوون، كە پارتی دوو سەرۆك وەزیرانی هەبێت”. د. دلاوەر باس لەوە دەكات كە ئەو ئاراستەیە پێی وابووە دەبێ وەزیرەكانی یەكێتی بەبێ دوودڵی سودی زیاتر بەرێكخراوەكەیان و كادیران و لایەنگرانیان بگەیەنن و پۆستە گرنگەكان بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن و دەڵێ “گرژییەكانی ناو كوتلەكان بەرەو ئاڵۆزی دەچوون، تا كار گەیشتە ئەو رادەیەی كە مەترسی تەقینەوەی چەكدار لەئاستی سەركردایەتی یەكێتیدا بێتە ئاراوە”.

كابینەی دووەم، وەیشومەی شەڕ و نائارامی

لە 17ی مارتی 1993 كابینەی دووەم لەلایەن كۆسرەت رەسوڵ پێكهات، دكتۆر دلاوەر باس لەوە دەكات، كە لەسەرەتای ئەو كابینەیە هێمنییەك لەنێوان پارتی و یەكێتی هەبوو، بەڵام دواتر گرژی و ناكۆكی سیاسی نێوان پارتی و یەكێتی زیاتر بوو، هەروەها باری ئابوریش بەگشتی بەرەو خراپتر چوو، هەردوو لایەنیش گومرگەكانیان بۆ خۆیان كۆنترۆڵ كرد، پارتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل و حاجی ئۆمەران، یەكێتیش گومرگەكانی قەڵادزە و باشماخ و پەرویزخانی لەژێردەست بوو، هەروەها بەهۆی شەڕی ناوخۆوە ئەو كابینەیە نەیتوانی كارێك بۆ پرۆسەی نیشتمانسازی بكات، ئیتر لە 1996 كوردستان بووە دوو لەت، كە دكتۆر بەدوو ویلایەتی ناو دەبات، ئەو پێی وایە 1996 تا ساڵی 2006 كە سەردەمی كابینەی پێنجەمە نەتوانراوە شتێك بۆ نیشتمانسازی بكرێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر بەكورتیش بێت باسی كابینەكانی ئیدارەی سلێمانی و ئیدارەی هەولێر دەكات.

پێشتر باسی كابینەی دووەم دەكات، كە لەلایەن كۆسرەت رەسوڵەوە سەرۆكایەتی دەكراو درێژەپێدەری كابینەی دووەمی هەولێر بوو، دكتۆر دلاوەر چەند سەرنجێك لەبارەی ئەو كابینەوە دەخاتەڕوو، یەكێك لەوانە ئەوەیە “حكومەتی سلێمانی ئەو كاتە بەحكومەتێكی پۆپیۆلیست (شەعبەوی) ناسرابوو، پلانی ستراتیژی بۆ كێشە ئابوورییەكان پێوەدیار نەبوو، زیاتر خەریكی سەقامگیركردنی ئاسایش و رازیكردنی خەڵك بوو، سەرۆكایەتی حكومەت دەستبڵاو بوو، داواكاری كەسی (بەپێی وەیان بەدەر لەیاسا و رێسا و رێنماییەكان) رەت نەدەكردەوە”.

هەروەها دكتۆر دلاوەر باس لەململانێی ناوچەگەری لەنێو یەكێتی دەكات، كە چۆن دژایەتی هەولێرییەكان كراوەو دەڵێ “ململانێی نێوان كوتلەكانی ناو حیزب روو لەزیادبوون بوو، ململانێی ناوچەگەرێتی (هەولێرچیاتی و سلێمانچیاتی) پەرەی سەندبوو و كەمپینێكی بەرچاو بۆ لادانی وەزیر و بەرپرسە هەولێرییەكان دەستی پێ كرد، لەساڵی 1999 دەسكاری كابینە كرا، كۆسرەت رەسوڵ (كە خەڵكی ناوچەی هەولێر بوو) بە سەرۆكی حكومەت مایەوە، بەڵام زۆرینەی وەزیرەكانی خەڵكی ناوچەی هەولێر لەپۆستەكانیان دوور خرانەوە”.

كابینەی سێیەم لەسلێمانی، حكومەتی هەر بێنە

كابینەی سێیەم لەسلێمانی ئەو كابینەیە بوو كە لەلایەن دكتۆر بەرهەمەوە سەرۆكایەتی دەكرا، دكتۆر دلاوەر باس لەوە دەكات كە “ئەو كابینەیە تەركیزی خستە سەر تۆكمەكردنی پەیكەری كارگێڕی و سیستەمی دارایی”. ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات، كە چەند شتێكی باش لەسەردەمی ئەو كابینەیە كرا، سەرچاوەی نوێی دارایی دۆزییەوە، باجی لەسەر بازاڕ زیادكرد، “تا ئەو رادەیەی بە حكومەتی هەر بێنە ناسراو بوو”. هەروەها بەدرێژی باسی لەو دەسكەوتانەی ئەو كابینەیەی بەرهەم ساڵح كردووە، بەتایبەتی دوای روخانی رژێمی بەعس و هاتنی پارە لەبەغداوە بۆ هەرێم .. جیا لەمەش ئەو كابینەیە رووبەڕووی چەندین كێشەی سیاسی بووەوە، لەلایەن ئەنسارو ئیسلامیشەوە هەوڵی تیرۆركردنی سەرۆكەكەی درا.

كابینەی عومەر فەتاح و كودەتای دژ بەتاڵەبانی

دواتر كابینەی چوارەم لەلایەن عومەر فەتاحەوە لەساڵی 2004 دامەزرا، دكتۆر دلاوەر باس لەوە دەكات، كە تەنیا سێ مانگ لەدوای دروستبوونی ئەو كابینەیە، ململانێی كوتلەكانی یەكێتی گەیشتە رادەیەك خەریك بوو سەركردایەتی یەكێتی بكاتە دوو لەتەوە، “گرژییەكان خێرا پەرەیان سەند و خەریك بوو بگەنە ئاستی كودەتایەك لەدژی سكرتێری گشتی، بەڵام زوو دامركایەوە”. هەروەها دەڵێ “ئەگەرچی ئەو حكومەتە هی هەمان حیزب و لەژێر سایەی هەمان رەهبەردا بوو، كەچی سیاسەتەكەی بەپێچەوانەی كابینەی پێشتر بوو”، “كابینەی چوارەم چەندین بڕیاری كابینەی سێیەمی ویلایەتەكەی هەڵوەشاندەوە”. هەروەها باس لەوە دەكات، لەسەردەمی ئەو كابینەیە كۆمپانیای نۆكان دەستی بەسەر هەموو پرۆژەكانی حكومەت داگرت، دەشڵێ “دیاردەی گەندەڵی و ململانێی تۆڕەكانی بەرژەوەندی بازی دایەوە ئاستێكی نوێوە، تا ساڵانی پێش ئەو حكومەتە شاری سلێمانی زۆر لەهەولێر جوانتر و پێشكەوتووتر بوو، كەچی سەرباری زیادبوونی داهاتەكان، لەو ماوەیەدا شاری هەولێر پێش سلێمانی كەوتەوە”.

كابینەكانی ویلایەتی زەرد لە هەولێر

دواتر باسی كابینەكانی هەولێر دەكات، كە ئەویش هاوشێوەی سلێمانی تا كابینەی چوار رۆیشت، دكتۆر دلاوەر بەراوردی نێوان كابینەكانی هەولێر و سلێمانی دەكات و دەڵێ “بەپێی سروشتی فەرمانڕەوایەتی مەركەزیانەی پارتی، جكومەتی هەولێر بەبەراورد لەگەڵ هی سلێمانی جێگیرتر بوو، ستراتیژیەتی درێژخایەنتری هەبوو”.

هەروەها دەڵێ “بڕیاری فەرمانڕەوایەتی ناو حكومەت بەتەنسیق لەگەڵ سەركردایەتی حیزب ئەنجام دەدرا. لەناو مەكتەبی سیاسی هەست بەتەكەتول و هەمە چەقێتی نەدەكرا و هەموو دەستێوەردانێكی ناو كاروباری حكومەت لەڕێگەی سەرۆكایەتی حكومەتەوە، یان بەئاگاداری سەرۆك و جێگری سەرۆكی پارتییەوە ئەنجام دەدرا. ئەو شێوازە مەركەزیە رێگەی بەپەیدابوونی فەوزای ئیداری و سەرلێشێوانی رۆتین نەدا. لەو دە ساڵەی فەرمانڕەوایەتی پارتیدا، دەیان وەزیر جێگۆڕكێیان پێ كرا، بەڵام هەست بەگۆڕانكاری لەستایل و ستراتیژییەتی فەرمانڕەوایەتی نەدەكرا. هەر سیاسەتێك وەیان پلانێك كە لەئاستی سەرۆكایەتی حكومەت، یان مەكتەبی سیاسیدا بڕیاری لەسەر دەدرا، تا وادەی جێبەجێكردن سەرجەم وەزیرەكان پێوەی پابەند دەبوون و پرۆژەكانیش گۆڕانكاریان بەسەردا نەدەهات”. هەروەها باس لەو كار و پرۆژانەی حكومەت دەكات كە بوونە هۆی پێشكەوتنی هەولێر و دهۆك. لەهەمانكات باس لەوەش دەكات “بەڵام لەڕووی یاسا سەروەری و زامنكردنی مافی مرۆڤ و دابینكردنی خزمەتگوزارییەوە، ویلایەتی هەولێر، بەزۆر وەیان كەم، هەمان جۆری كێشە و قەیرانی فەرمانڕەوایەتی سلێمانی هەبوو”. هەروەها باس لەكۆمەڵێك گرفتی دیكەی ئەو ویلایەتە دەكات.

كابینەی پێنجەم، ئەزمونێكی نوێ

دكتۆر دلاوەر باس لەكابینەی پێنجەم دەكات و بەئەزمونێكی نوێی وەسف دەكات، ئەو كابینەیە كە لە 7ی ئایاری 2006 بەسەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی پێكهات، دكتۆر دلاوەر پێی وایە لەسەرەتای دروستبوونی ئەو كابینەیە چەندین خەڵك پێشبینی ئەوەیان دەكرد، كە كابینەكە رووكەش و كەمبەرهەم بێت، بەڵام بەپێچەوانەوە، وا دەرنەچوو، ئەو دەڵێ “بەپێچەوانەوەی ئەو پێشبینیانە، كابینەی پێنجەم هەنگاوەكانی یەكەمی بەسەركەوتوویی هاویشت و شەرعیەتی حكومەتێكی یەكگرتووی نیشتیمانی وەرگرت”. دكتۆر دلاوەر باس لەدەسكەوتەكانی ئەو كابینەیە دەكات، هەروەها لەو بارودۆخانە دەكات، كە هەلومەرجیان بۆ سەركەوتنی ئەو كابینەیە رەخساندووە، لەوێشەوەیە باس لەدرێژبوونەوەی ماوەی ئەو كابینەیە دەكات و پێ وایە بڕیاری مام جەلال بەپێدانەوەی حكومەت بەنێچیرڤان بارزانی دەرفەتێكی دیكە بووە، بۆ ئەوەی كابینەی پێنجەم بەرهەمی زیاتر بێت، ئەو دەنووسێ “بڕیاری سكرتێری گشتی دەرفەتی زیاتر درایە كابینەكە بۆ ئەوەی دەستكەوتی زیاتر بەدەست بێنێ و ئەو پرۆژە كارگێری و ئابووریانەی دەستیپێكردبوو تەواویان بكات

.

دكتۆر دلاوەر پێی وایە ئەو كابینەیە توانیویەتی دوو كۆڵەگەی گرنگی نیشتمانسازیی دابین بكات، بۆیە دەڵێ “تەنانەت لەیەكەمین دوو ساڵی كابینەی پێنجەم شانازی خەڵكی هەرێمی كوردستان چووە ئاستێكی نوێوە، بەڵام لەمەڕ چەسپاندنی كۆڵەگەی سێیەمدا پرۆسەكە بەئاستی خوازراو نەچووە پێشەوە.. هەتا بەرەبەری كۆتایی تەمەنی ئەو كابینەیە، لەزۆر لایەنەوە كەلێنی نێوان حكومەت و خەڵك فراوانتر بوو”. هەروەها باس لەوەدەكات كە سەرباری هەوڵە جدییەكانی سەرۆك وەزیران بۆ لەئامێزگرتن و دڵنیاكردنەوەی وەزیرەكانی سەر بەیەكێتی، كەچی ئەوان وەك میوان و كرێچی لەپایتەختدا مامەڵەیان لەگەڵ دەكرا”.

كابینەی شەشەم، هەنگاوێك بۆ پێشەوەو دوان بەرەو دواوە

كابینەی شەشەم ئەو كابینەیە بوو، كە دكتۆر دلاوەر تێیدا بەشدار بوو، وەزیری خوێندنی باڵا بوو، ئەو وەزیرە چەندین دەسكەوتی كابینەكە باس دەكات، لەهەمانكاتدا كابینەكەی بە “حكومەتێكی بێ پاڵپشت” وەسف دەكات، باس لەهەڵوێستی یەكێتی دەكات و دەڵێ “چەقی دەسەڵات لەبەغدا دوورەپەرێز مایەوە، سەركردەكانی دیكەیش هەریەكەیان سوچێكی مێزی دەسەڵاتی بەلای خۆیەوە رادەكێشا، بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە پلانێكی هاوبەش بۆ سارێژكردنەوەی برینەكان هەبێت و راكێشانەوەی جەماوەر لەنێویاندا پەیداببێ، بێگومان سەركردایەتی یەكێتی چاوی لەوەبوو كە حكومەتی كابینەی شەشەم لەجیاتی حیزبەكە بەو كارانە هەڵبستێ و حزبیش پشتگیری بكات، بەڵام لەڕاستیدا ئەو پشتگیریەی لەلایەن سەكرایەتی یەكێتیەوە لەحكومەت كرا، تەنیا لەسەر ئاستی تاكەكەس و كوتلەی بچووك بوو، ئەمەش وایكرد سەرۆكی حكومەت پشتی بەحیزبەكەی ئەستور نەبێت، لەبەرامبەر هاوپەیمان و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان هەست بەتەنیایی خۆی بكات”. لەبارەی هەڵویستی پارتیش دكتۆر دلاوەر دەڵێ “زۆر لەسەركردە و كادرەكانی پارتی وەك زۆرانی ناو یەكێتی لەكێشەكانی حكومەت بێباك بوون، بگرە بەربەستی گەورەیان دەخستە بەردەم كارەكانییەوە، راگەیاندنی پارتی بەشێوازی ئۆپۆزسیۆن هەوڵی كەمكردنەوەی بایەخی دەستكەوتەكانی كابینەی شەشەمیان دەدا”. دواتر باسی گۆڕان دەكات و دەڵێ “سەركەوتنی گۆڕان بەهۆی فەشەلی یەكێتیەوە بوو زیاتر لەوەی نوێسازی بزووتنەوەكە بێت، لەبەر كاریگەری كابینەی شەشەم جەماوەری گۆڕان روویان لەكزی كردبوو”. دەشڵێ “ئەگەر یەكێتی پشتی چاكسازی بگرتایە، ئەوا گۆڕان رووی بەرەو لێژی دەبوو”. دواتریش باس لەسەركردەكانی گۆڕان دەكات و دەڵێ “سەركردەكانی گۆڕان بەشێك بوونە لەحكومەت و لەململانێی كوتلەكان و كێشەی ناوچەگەرێتی ناو یەكێتیدا یاریكەری سەرەكی بوون، هەیانە ئەندامی تۆڕی بەرژەوەندی بووەو سودمەندبووە لەدەرفەتە ئابورییەكان، بەمانایەكی تر سەركردەكانی گۆڕان بەشێك بوونە لەكۆمەڵگای سیاسەتمەدارانی هەرێم و سیستەمی بڕیاردانی لوتكەیی، بۆیە بەشێك بوونە لەهۆیەكانی داهێنانی سیستەمە فەرمانڕەوایەتییە لاوازەكەی ئەمڕۆ”. زیاتر دەڵێ كە ئەوانیش دەرچووی هەمان مەدرەسەی كلاسیكی كوردی بوونەو بەهەمان كەلتوری پارتی و یەكێتی سیاسەت و فەرمانڕەوایەتیان كردووە، لەناو خودی رێكخراوەكەی ئێستاشیاندا هەمان شێوازی كلاسیكی كۆن كاری حیزبیان ئەنجام داوە. هەروەها باس لەبەردەوامبوونی كوتلە و ململانێی باڵ و نەوەكان و شەڕی ئیمتیازات و دەسەڵات لەناو بزووتنەوەی گۆڕان دەكات. كاتێكیش باسی كابینەی حەوتەم دەكات، هیچ هەڵسانگاندنێكی بۆ ناكات، چونكە تەمەنی كابینەكە ئەو كاتەی كتێبەكە نووسراوە چەند مانگێك بووە.